Belçika Formülü Karmakarışık
Ortaylı'nın da altını çizdiği gibi, örneğin Belçika üzerine bir telif çalışma olsaydı, "Belçika modeli'nden mi, yoksa olsa olsa "Belçika formülü"nden mi söz ederdik? Bu ikincisi "ihtiyattaki" gazeteci arkadaşımız Edip Emil Öymen'indir. Model sözlüğe göre "aynısı yapılmak üzere örnek alınan şey", formül ise "bir maddenin yapısını gösteren şema." Belçika formülünü başka yerlerde kullanmak o kadar kolay değil. Prof. Mümtaz Soysal, "Belçika'daki gibi ortak parlamentolu ve o parlamentodaki çoğunluğa dayanan hükümetli bir model Kıbrıs gerçeklerine uymaz" diyor.
Belçika'yı "Siyasi tarih" derslerinden kuruluşu itibariyle "yapay bir ülke" olarak öğrendik. Ancak birçok Ortadoğu, Afrika, hatta Güney Amerika ülkesi de öyle değil mi? Eski Latin ve Germen uygarlıklarının mirasını taşıyan Belçika, kültürel çeşitlilik gösteren bir ülke. Güneydoğu'daki Almanca konuşan küçük bir azınlık dışında, coğrafi olarak güneybatıdaki Hainaut, Namur, Liege, Lüksemburg ve Valon Brabant illerinde yaşayan ve Fransızca konuşan Valonlar ile kuzey ve kuzeydoğudaki Batı Flandre, Doğu Flandre, Anvers, Limburg ve Flamant Brabant tesmiye olunan beş başka ilde yaşayan ve Felemenkçe konuşan Flamanlar arasında ikiye bölünmüştür. Başkent Brüksel'de resmî olarak bu dillerin ikisi de geçerlidir. Brüksel'in yer aldığı ülkenin orta kesimindeki Brabant'ta hem Valonlar, hem de Flamanlar yaşar. Brüksel Flaman Brabantı içindedir.
1983-2002 yılları arasında İstanbul milletvekilliği yapan Bülent Akarcalı'yı 1960 ortalarında Brüksel'den Akşam Gazetesi'ne yolladığı haberlerle tanımıştık. Belçika'yı iyi tanıyan Akarcalı'nın da vurguladığı gibi Belçika formülünün bileşenlerini dil unsuru oluşturur.
Fransa'da 1814'de imparatorluk çöktüğü sırada, müttefiklerin, özellikle de İngiltere'nin Fransa karşısında bir engel oluşturmaya yönelik eski tasarılarının bir ürünü olarak 4 Ekim 1830'dan bu yana bağımsız olan Belçika'nın kurumları kültür ve bölgeler sorunundan ötürü son derece karmaşık, bir bakıma da istikrarsızdır. Belçika, anayasal olarak Fransızca, Flamanca, ikidilli Brüksel ve Almanya dört dil bölgesine, her birinde kendi parlamento üyelerinden oluşan bir kültür konseyinin bulunduğu Fransızca, Flamanca ve Almanca üç kültür topluluğu ile Flaman, Wallon ve Brüksel adlarında üç coğrafi bölgeye ayrılmıştır. Belçika'nın nüfusu 10.300.000.
Merkezi devlet maliye, savunma, adalet, sosyal güvenlik, dışişleri ve kısmen halk sağlığı ve içişlerinden sorumlu. Topluluk yetkilerine kültür, eğitim, radyo televizyon, tıp, gençliğin korunması, dillerin kullanımı, bilimsel araştırma giriyor. Bölgelerin yetkileri de şunlar: çevre düzenlemesi, şehircilik, çevre sorunları, kırsal kesimin yenilenmesi, konut, su, illerin ve belediyelerin vesayeti, istihdam, bayındırlık, ulaştırma, ekonomi, borç, dış ticaret, tarım, enerji, araştırma. Topluluklar arasındaki ihtilaflarla senato uğraşıyor.
Belçika'da 1970'e kadar üniter bir devlet yapısı vardı. Yazılı olmayan bir kural uyarınca, başbakanlık dışındaki kabine üyelikleri Flamanlar ve Valonlar arasında eşit olarak dağıtılırdı. Bununla birlikte etnik-dilsel gruplar arasında sürekli çekişmeler yaşanırdı. Tırmanan gerilimi gidermek amacıyla anayasada yapılan bir dizi reform, Temmuz 1993'te parlamento tarafından onaylanan federal bir devlet yapısı oluşturulmasını getirdi.
Yeni düzenlemeyle kültürel sınırlara göre belirlenmiş Flamanca "gewest", Fransızca "region" olarak adlandırılan bölgeleri ve başlıca dil topluluklarım temsil eden yasama ve yürütme organları da ülke yönetiminde belirli bir ağırlık kazandı. Buna göre Flaman bölgesi ( Vlaamse Gewest ) ve Flaman topluluğu ( Vlaamse Gemeenschap ) 124 üyeli tek bir konsey tarafından temsil edilir. Valon bölgesinin ( Region Wallonne ) ve Valon topluluğunun (Communaute Française de Belgique) sırasıyla 75 ve 94 üyeli iki ayrı konseyi vardır. Brüksel başkent bölgesi için 75 üyeli ve Alman topluluğu için de 25 üyeli konseyler oluşturulmuştur.
Çoğunlukla koalisyon hükümetlerince yönetilen ülkede, kamuoyunda politikaya karşı belirgin bir ilgisizlik gözleniyor. Ülkenin en büyük siyasal partileri içinde öteden beri Flaman ve Vallon kanatları olmuştur. Federalizm yönünde atılan adımlarla birlikle farklılıkları belirginleşen bu kanatlar ayrı örgütlere dönüşmüş durumdadır. Belçika'daki dil ayrımı, geçmişte Valonların bütün önemli mevkileri ellerinde tutmaları yüzünden dengesiz bir toplumsal ve ekonomik yapı doğurmuştu. Flamanlar sayıca üstün duruma geçtikten sonra belirli alanlarda etkili oldular. Belçika 1898'den beri Flamanca, Fransızca ve Almanca olmak üzere resmen üç dilli, ancak dil farkları günümüzde de gerilimlere yol açıyor. Belçika formülünü yazarken fena halde terledik. Yunanlılar nesini beğeniyor? (NA/NH)