Ahmet Ağaoğlu’nun 150. Yaş Günü Azerbaycan’da Kutlanıyor
10 Nisan 2019 tarihli Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Kararı uyarınca, 1869-1939 yılları arasında yaşamış, ulusal uyanış hareketinin lideri, öncü düşünür ve devlet insanı Ahmet Ağaoğlu için doğumunun 150. yıldönümü münasebetiyle Azerbaycan’da eş zamanlı toplantılar düzenleniyor.
Jübile etkinliklerinden biri de, 2-3 Ekim'de ANAS Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi'nde yapılacak olan uluslararası bir sempozyum.
Sempozyumda; Ağaoğlu’nun Azerbaycan ve Türkiye’deki sosyal ve politik faaliyetleri, Türkçülük ideolojisinin oluşumuna hizmeti, Doğu’daki modernleşme sorunları ile Ağaoğlu ailesinin Türkiye'nin sosyo-politik yaşamındaki rolü gibi konular etrafında tartışmalar yapılacak.
Etkinliğe Azerbaycan, İran, Hollanda, Rusya ve Türkiye'den gelen bilim adamlarının yanı sıra, A. Ağaoğlu'nun Türkiye'de yaşayan akrabaları da katılacak.
2 Ekim’de konser
2 Ekim’de, Azerbaycan Devlet Filarmoni Derneği’nin, Ahmet Ağaoğlu’nun doğumunun 150. yıldönümü için ev sahipliği yapacağı ve kamuya açık olan konsere; hükümet yetkilileri ve bilginler katılacak.
Ahmet Ağaoğlu fotoğraf sergisinin yanı sıra, "Millet fedaisi" adlı filmi de ilk kez gösterime girecek.
Ayrıntılı program
Sempozyumun programı şöyle:
2 Ekim
9.30-10.00 – Kayıt
10.00-10.50 – Sempozyum açılışı
Hoşgeldiniz Konuşmaları
10.50-11.10 – Kahve molası
11.10-12.30 – I.Oturum
Moderatörler:Fərhad Cabbarov (Doç. Dr.), Məsumə Daei (Doç. Dr.)
11.10-11.20 - Vilayət Quliyev (Azerbaycan Respublikasının Macaristandaki tam yetkili Sefiri, Profesör) – Ahmed Bey Agayev Paris matbuatında
11.20-11.30 - Yavuz Akpınar (İzmir Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Emekli Öğretim Üyesi) – Ahmet Ağaoğlu’nun Sırat-ı Müstakim, Sebilürreşad ve Türk Yurdu dergilerindeki yazılarının ışığında Türk dünyasının meseleleri
11.30-11.40 - Mübariz Süleymanlı (Azerbaycan Devlet Medeniyet Sanat Üniversitesi Prof.Dr.) Ahmed Bey Ağaoğlu'nun kültürel faaliyetlerinin modernleşme süreçleri bağlamında karşılaştırmalı analizi
11.40-11.50 - Aydın Balayev (AMEA Arkeoloji ve Etnoqrafya Enstitüsü, Dr.) – Doğu’daki Avrupalaşma hareketinin en samimi ideologu ("Üç medeniyet" eseri üzerinden)
11.50-12.00- İradə Bağırova (AMEA A.Bakıxanova adına Tarih Enstitüsü Müdürü, profesör) - Ahmed Bey Ağaoğlu’nun XX yüzyılın başlarında Azerbaycan’da içtimai-siyasi faaliyeti (1894-1908)
12.00-12.10 - Sevda Süleymanova (Bakü Devlet Üniversitesi profesörü) Azerbaycan’da Türkçülük akımının lideri Ahmed Bey Ağaoğlu
12.10-12.20 - Faiq Ələkbərli (AMEA Felsefe Enstitüsü, doçent) - Ahmed Bey Ağaoğlu’nun dini,siyasi ve çağdaşlaşmaya dair görüşleri
12.20-12.50 – Tartışmalar
13.00-14.00 – Öğle yemeği
14.00-16.40 – II.Oturum
Moderatörler : Mübariz Süleymanlı (Prof. Dr.), Yasemin Giritli İnceoğlu (Prof. Dr.)
14.00-14.10 - Masoumeh Daei (Tebriz Payame Nür Üniversitesi, Doç. Dr.) – Ahmet Ağaoğlu’nun İran-Şii Sentezi
14.10-14.20 - Nəsiman Yaqublu (Bakü Devlet Üniversitesi, Prof.Dr) – Ahmed Ağaoğlu'nun mirasında yeni değerler: Azerbaycan'ın sosyo-politik çevresini etkileme fırsatları
14.20-14.30 Hilmi Ozan Ozavcı (Utrecht- Üniversitesi) Prof. Dr.) – Devrimin Gölgesinde: Rus Kafkasyasın'da İç Savaş ve Difai Hareketi, 1905-1907
14.30-14.40 - Solmaz Rüstəmova-Tohidi (AMEA Z.BünyadovŞarkiyat Enstitüsü, Prof.Dr.) - Ahmed Bey Ağaoğlu’nun İranlı kimliği ve onun kaynakları
14.40-14.50 - Məmmədəli Babaşlı (AMEA Ziya Bünyadov Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü Anabilim Dalı Başkanı, Doç.Dr.) -Ahmed Bey Ağaoğlu'nun ulusal istihbarat ile ilgili toplantıları
14.50-15.00 - Elmira Muradəliyeva (Bakü Devlet Üniversitesi, Prof.Dr.)
– Balakhany-Sabunchu Emniyet Müdürlüğünün kurulması, Azerbaycanlıları sınır dışı etmeye teşebbüs etme ve Ahmed Bey Ağaoğlu'nun bunu önlemedeki rolü
15.00-15.10 - Yasemin Giritli İnceoğlu(Prof. Dr.) – Sıra dışı, abide bir şahsiyet: Süreyya Ağaoğlu
15.10-15.20 - Mehdi Genceli (Marmara ÜniversitesiTürkiyat Araştırmaları EnstitüsüKafkas Dil ve Kültürleri Anabilim Dalı Başkanı,Dr. Öğr. Üyesi) – Ahmet Ağaoğlu’nun Malta Mektupları
15.20-15.30 - Fərhad Cabbarov (AMEA Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi, Doçent) –Ermeni yazar Alexander Shirvanzade, Bakü'deki Şubat 1905 katliamının arifesinde A. Ağaoğlu'nun faaliyeti hakkında
15.30-15.40 - Rəna Mirzəzadə (AMEA Felsefe Enstitüsü Müdürü, Prof.Dr.) – Ahmed Bey Ağaoğlu’nun görüşlerinde kadın sorunu
15.40-15.50 - Lalə Hacıyeva Kıdemli Araştırmacı, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Ofisi, Filoloji Felsefesi Doktoru) - Ahmet Bey Agayev'den Türkiye'den mektuplar
15.50-16.00 - Dilqəm Əhməd (İstanbul Üniversitesi doktora öğrencisi) – Ahmed Bey Ağaoğlu’nun 1930-1939 yılları arasında Cumhuriyet gazetesindeki siyasi faaliyetleri
16.00-16.40 - Tartışmalar
Serbest Zaman
19.00- Ahmed Bey Ağaoğlu’nun doğumunun 150. Yılına İthafen M.Maqomayev Azerbaycan Devlet Filarmoni Orkestrası Konseri
3 Ekim
11.10-12.30 – III.Oturum
Moderatörler: Lalə Hacıyeva (Doç. Dr.)
10.30-10.40 - Aytək Məmmədova (AMEA Felsefe Enstitüsü, Doçent. Dr) – Türk dünyasının iki dahi şahsiyeti – Ahmed Bey Ağaoğlu ve Hilmi Ziya Ülken
10.40-10.50 - Cavid Bağırzadə (Gəncə Devlet Üniversitesi Doçent.Dr.,) – Ahmed Bey Ağaoğlu'nun Haziran 1918 krizini yenmedeki siyasi etkinliği
10.50-11.00 - Bəhman Kərimov (AMEA Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi, Doçent) - Teymur bey Bayramalibeyov’da kadın eğitimi konusu
11.00-11.10 Esmira Vahabova (AMEA A.Bakıxanov adına Tarih Enstitüsü Doç.Dr..) – Ahmet Bey Ağaoğlu: Müslüman Şarkının modernleşmesinin ideologlarından biri
11.10- 11.20 - Əli Fərhadov (AMEA Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi , Felsefe doktoru, – Ahmed Bey Ağaoğlu: Dini reform örneği
11.20-11.30 - Səbirə Nemətzadə (Bakü Deveət Universitesi Doçent Dr.),– Ahmed Bey Ağaoğlu’nun felsefi görüşünde millet ve din faktörü
11.30-11.40 - Afaq Yusifli (Gəncə Devlət Üniversitesi, Doçent. Dr) - Ahmet Ağaoğlu; Doğu edebiyatındaki tarihsel gerçekliğin karşıtlığı hakkında
11.40-11.50 - Pərixanım Mikayılqızı (“Bilim ve Eğitim gazetesinin Genel Yayın Yönetmeni) – Ahmed Bey Ağaoğlu’nun və çağdaşlarının kadınların din özgürlüğüne dair farklı görüşleri
11.50-12.00 - Nihad Yaqublu (Bakü Devlet Üniversitesi doktora öğrencisi) – Ahmed Bey Ağaoğlu ve liberal değerler (“Serbest insanlar ülkesinde” eseri üzerinden )
12.00-12.10 - Zöhrə Fərəcova (AMEA Nizami Gəncəvi Edebiyat Enstitüsü doktora öğrencisi) – Ahmed Bey Ağaoğlunun gazetecilik faaliyetinde “İrşad” evresi
12.10-12.20- Həmidə Xəlilova (M.Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi) – Ahmed beyin “İslama göre ve İslamiyette Kadın” eserinde örnekleyici modellemeyöntemini ifade eden sözcükler
12.20-12.50 - Tartışmalar
Ahmet Ağaoğlu kimdir?
Tanınmış gazetecilerimizden ve düşünürlerimizden Ahmet Ağaoğlu (1869-1939), Azerbaycan’ın Karabağ bölgesindeki Şuşa kentinde doğmuşur. Arapça, Farsça ve Rusça öğrenerek, önce doğduğu kasabada Rus orta okulunu ve Tiflis’de lise öğrenimini bitirmiş, sonra Sorbonne Üniversitesi Tarih ve Filoloji Bölümlerine devam etmiş, bu arada College de France okumuş, aynı zamanda da Hukuk Fakültesine kaydolarak, hukuk öğrenimi görmüştür.
Avrupa’daki öğrenim yıllarında Fransız gazete ve dergilerinde doğuya ait konularda yazılar yazmış, (La Nouvelle Revue, Revue Blue), kongrelere katılmış, fikir adamlarıyla tanışmış, ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin Paris’deki üyeleriyle ilişkiler kurmuştur. Üniversite yıllarında hocası Ernst Renan’dan, yine Paris’de tanıştığı Cemalettin Afgani onun İslamiyete ilişkin düşüncelerini etkilemiştir. Aynı yıllarda karşılaştığı Ahmet Rıza Bey de Ağaoğlu’nu etkileyen kişiler arasındaydı.
1894’de memleketine dönerek, Azerbaycan’da milli şuurun uyanması için İsmail Gaspirenski, Hüseyinzade Ali gibi milliyetçilerle beraber çalışmıştır. Öğretmenlik yapmakla beraber, Hayat, İrşad ve Terakki gibi gazetelerde de yazmıştır. Ağaoğlu bu yazılarında mezhep ayrılıkları davalarının bir işe yaramadığını, halkı geriye iten bir efsane olduğunu, ancak milli birlik ve beraberliğin faydalı olduğunu vurguladığından, bazı tutucuların tepkisine neden olmuştur. Ayrıca Tiflis’de Hüseyinzade Ali’nin yardımlarıyla Fuyuzat’ı yayımlamıştır.
II.Meşruiyetin ilanından bir yıl sonra 1909’da Türkiye’ye gelmiş, ittihat ve Terakki Fırkasına girerek, çeşitli gazete ve dergilere Türkçe ve Fransızca makaleler yazarak, Tercümanı Hakikat gazetesine başyazar olmuştur. Türkçülük hareketinin başında Ziya Gökalp, Yusuf Akçura ve Şair Mehmed Emin Yurdakul ile birlikte çalışmıştır. Türk Yurdu dergisinin ve Türk Ocağı’nın kurucularındandır.
Aynı yıl İstanbul Üniversitesi’nde yeni kurulan Türk Tarihi kürsüsünde ders okutmaya başlayan Ağaoğlu, 1912 yılında İttihat ve Terakki Partisi genel Merkezi üyeliğine ve Afyonkarahisar Mebus’luğuna seçilerek Osmanlı Parlamento’suna girmiştir.
I.Dünya Savaşı (1914-1918) boyunca Üniversite’deki derslerine devam etmiş, Osmanlı Devleti’nin yarı resmi nitelikli yayın organı (Hilal) gazetesini savaş içinde altı ay kadar yöneten Ağaoğlu, 1918’de özgürlük mücadelesine girişen Azerbaycan’ın yardımına koşan Türk ordusunun siyasi müşavirliğini yapmış, kısa bir süre Azerbaycan’da kaldıktan sonra, İstanbul’a döndüğünde yakalanarak Bekirağa Bölüğünde bir hafta tutuklu kalmış ve 25 Mart 1919 günü Malta’ya sürülmüştür.
Malta’da 2764 No’lu sürgün olarak suçlanan Ağaoğlu, İngiliz komutana yazdığı dilekçelerle özgürlük mücadelesi vermiş ve suçsuzluğunu kanıtlama çabalarına girmiştir. Bu mücadelesinde, daima sağlam hukuk formasyonu, polemikçi gazetecilik tecrübesi, kusursuz Fransızcası ile yazdığı mektup ve dilekçelerle İngiliz komutanı pes ettiren Ağaoğlu, bu başvurularında devamlı olarak özgürlükten yoksun edilişinin nedenlerini sormuş ve adalet istemiştir.1921’de serbest bırakılınca, Milli Mücadeleye katılmış, Ankara’da gazeteciliğe başlamış, daha sonra Basın Yayın Genel Müdürlüğü görevini de üstlenmiştir.
Cumhuriyetin ilanından sonra ilk kez Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Kars milletvekili olarak giren Ağaoğlu, aynı zamanda Ankara Hukuk Fakültesi’nde Anayasa Hukuku dersleri okutmuş ve Ankara’da yayımlanan Milli Mücadelenin resmi organı Hakimiyet-i Milliye gazetesinde başyazarlık yapmıştır.
1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası kurucuları arasında yer alan Ağaoğlu, parti dağıldıktan sonra siyasi yaşamdan çekilerek İstanbul Üniversitesi’ne –o zamanki adıyla İstanbul Darülfunun- Türk Medeniyeti kürsüsüne atanmış, hukuk dersleri okutmuş, Cumhuriyet gazetesinde de makaleler yazmış, özellikle Devlet ve Fert başlıklı ünlü on dört makalesi ile gürültüler koparmıştır. Bu yazılarında hem ferdin hem devletin varlığını ifade etmekte, fert yok devlet var diyenlere cevap vermektedir. 1933 ‘de Akın gazetesini çıkarmış, CHP’ye muhalif bir çizgi izleyen gazeteyi kısa süre sonra kapatmak zorunda kalmıştır. 1933 Üniversite reformunda kadro dışı bırakılınca emekliye ayrılmıştır. Son yıllarında Kültür Dergisi ve İnsan Dergilerinde Hukuk Tarihi, Uygarlığın Gelişimi gibi konulara ilişkin yazılar yazmıştır.
Binlerce yayınlanmış makalesi yanında kitap halinde yayımlanmış bilimsel ve siyasi eserleri vardır. Bunların bazıları şunlardır : Şii mezhebi ve Menbaları, İslama Göre ve İslamda Kadın, Üç Medeniyet, Hindistan ve İngiltere, Serbest İnsanlar Ülkesinde, Devlet ve Fert, Ben Neyim, Serbest Fırka Hatıraları, İhtilal mi Inkılap mı, Gönülsüz Olmaz, Türk Hukuk Tarihi, Türk Teşkilat-ı Esasiye(Anayasa) Hukuku, İran ve İnkılabı, Kropotkin’den Etika adlı çevirisi.
Yazılarında ve siyasal yaşamında Batı uygarlığının tamamen benimsenmesini, Türkçülüğü ve liberal düşünceyi savunan Ağaoğlu’nun toplumsal ve siyasal düşüncesi yaşamının çeşitli dönemlerinde vurguları değişerek İslam, Batıcılık ve Türkçülük gibi üç ana çizgide gelişmiştir. Bu üç çizgi içinde belirleyici olan ve öteki alanlardaki düşüncelerini de etkileyen yönelim Batıcılıktır. Ağaoğlu için batıcılık, liberal düşünce ve özellikle birey özgürlüğü ile eşanlamlıdır.
Ağaoğlu’nun Fransa’da bulunduğu yıllar onun özelllikle Fransız Devrimi’nin getirdiği düşüncelere yakınlaşmasına, Batı’nın liberal kavram ve değerlerini incelemesine olanak vermiştir. İslama bakışındaki reformcu ve laik eğitim ile Türkçülük, anlayışındaki demokratik vurgu Batı’ya ilişkin temel kavrayışının türevleridir. (Yİ/TP)