Zanist, têkoşîn û huner dikarin mirovan li hev bicivînin

*Fotograf: Olafur Eliasson û Minik Rosing/ Ice Watch

Ji bo nûçeya tirkî / ingilîzî bitikîne

‘’Em bi xêr hatine 2021an!

Dinya ji her carê germtir e û ji her carê zûtir germ dibe.

Dinya ji her carê qirêjîtir e û ji her carê zûtir qirêjî dibe.

Hewldana mezinbûneka bêhempa heye bi çavkanîyên sînordar,

Em bi qirikeka sînordar qirêjîyeka bê sînor dikin.

Em êdî ji hidûdan derbas bûn, em ber bi tunebûnê ve diçin.

Em pê nizanin gelo dê dawîya mirovatîyê bê yan na lê em pê texmîn dikin ku dê dawîya mafên mirovan, ajalan û xwezayê bê .’’

Ji ber ku bandora mirovî li cîhanê di asteka bilind de ye, pirsgirêka îklimê, ku pirsgirêka herî lezgîn a têkoşînê ye niha hema bêje di rojeva hemî waran de ye.

Tevî ku hişyariyên zanist û qada têkoşînê zêde dibin jî, pergal, berdewam dike ku xwe biêxe rewşeka bê veger . Di xala ku dinya lê hatî de, mirov xwezayê di çavkaniya enerjî û materyalên xav de ji bo domandina avahiyên heyî yên civakî-aborî yên di pergalê de wekî çavkaniyek dibîne û wê dixe bin kontrolê, cîhan aniye vê serdema krîtîk ku dê bibe û dê bibe sedema guherînên bêveger.

Ger em di vê dema krîtîk de bipejirînin ku têkiliyên hilberîn û xerckirina pir-tebeq û aloz bûne sedema vê veguherînê, gelo dibe ku em hewceyê nêzîkatiyek bin ku zanîna zanistî, ezmûna têkoşînê û afirîneriya hunerê ya di têkoşîna ekolojiyê de li hev bîne?

1990 û 2000

Piştî 1990an, rewş û veguherînên civakî-siyasî yên ku ji hêla pergalên aborî û siyasî ve di asta herêmî û navneteweyî de têne pêk hatin, bandor li naveroka berhemên hunermendan kirin.

Çawa ku nasname, aîdîbûn, takekes, koçberî, cûdahiyên çînayî, yên ku di salên 90î de xalên sereke yên zanistên civakî bûn, pirsgirêkên sereke yên berhemên hunermendan bûn, pirsgirêkên ekolojiyê jî piştî 2000an bûn mijara sereke ya gelek hunermendan.

Dikare were gotin ku rewşa civak-siyasî ya salên 90î û hilberînên hunerî yên ku dikevin qada siyaseta radîkal li ser bingeha herêmî, koçberî, têkiliya gund-bajar, wêne, çîrok, berovajî an orjînalîteyên ku ji hêla erdnigariyê ve têne hilberandin, ew jî pirsgirêkên girîng ên vê serdemê.

Piştî sala 2000an, hilberînên orîjînal ên hunermendên ku di hunera hemdem de bi pirsgirêkên ekolojiyê re mijûl dibin balê dikişîne ser mijarên wekî îklim, antroposen, domdarbûn, ekolojî, têkiliya xweza-mirov û xwezaya sêyemîn.

*Berhema ku Lucienne Rickardê di 16 hefteyan de amade kiriye û behsa cinsên qir bûne, hunermendê paşê ew berhem jê biriye. Fotograf: Jesse Hunniford

Bajarên diguherin

Projeyên rantê yên di çarçoveya bernameyên geşepêdana aboriya Tirkiyeyê de, nemaze di panzdeh salên paşîn de, hatine pênasekirin, fonksiyon û temsîla qada bajêr pir guherandine. Di vê xalê de, bajar û cîh him di nîqaşên îklimê de û him jî di xebatên hunerî yên li vê deverê têne hilberandin de dikare wekî yek ji mijarên herî krîtîk were hesibandin.

Têkiliya civakî, aborî û siyasî ya pîvanên cihêreng ên bajaran bi îklimê re pir girîng e. Newekhevî û bêedaletiya ku li bajarên ku her roj ji hêla sosyo-ekolojîk ve têne guhertin û li deverên ne-bajarî yên ku bajar pê ve girêdayî ye derdikevin, di heman demê de dibe sedema hilberîna têkiliyên nû û tevlihev ên di navbera civak û xwezayê de.

Îro, bajar di nav tixûbên xweyên fîzîkî yên diyarkirî de ji gundan wekî avahiyên serbixwe têne veqetandin; lêbelê, dema ku di astên mîkro û makro de were vekolandin, dikare were gotin ku tixûbên wê yên bi gundan re dihelin û têkiliyên wan roj bi roj diguherin û form diguherînin.

Sînorên bajaran tune dibin

Her çend bajar îro ji %î 2yê tevahiya erda cîhanê bin jî, dema ku pêvajoyên hilberîn û xerckirinên bajaran li ber çav têne girtin, destnîşankirina destpêk û dawîya tixûbên bajêr zehmettir dibe.

Weke kesên ku li bajêr dijîn, em bi gelemperî xwezayê wekî deverên ku bi rengek demkî li derveyî betonê tê çêkirin penase dikin. Hal ev e ku, divê neyê jibîr kirin, bajar û xweza du hebûnên bi hev ve girêdayî ne. Avahiya bajêr xwezayê vediguherîne, lê nikare wê bi tevahî bi dest bixe. Berevajî vê yekê, bi xerakirina van deverên bi kontrol hatine sêwirandin, xweza her gav hebûna xwe dide nîşandan.

*Naziha Mestaoui- Virtual Forests

Nikarin hewcedariyên xwe bicîh bînin

Xweza, bi ava ji muslixan diherike jî heye an bi giyayên di nava kavilan de derdikevin jî heye li nava bajaran, lê pirsgirêka di navbera bajar û xwezayê de ew e ku bê bajar çawa îhtiyacên xwe jê dibîne.

Îro, bajarên betonî, yên ku çavkaniyên ax û ava wan ta radeyekê kêm bûne ku ev kêmbûn hevsengiya xwezayê têk dibe, nekarin hewcedariyên xwe di nav sînorên xwe de peyda bikin û çavkaniyên li xwezayê û li gundan hene bikar tînin.

Hemî çavkaniyên ku domdariya bajêr misoger dikin, ji xwarina ku tê ser sifrê bigire heya ava vexwarinê, ji enerjiya navendên MALLên mezin bigire heya madeyên xav ên pîşesaziya avahiyê, li derveyî tixûbên bajêr in. Ev rewş bajaran bi herêmên gundewarî ve girê dide, bajaran hewceyî gundan dike.

Ji ber vê girêdanê, em wekî ferdên ku li bajêr dimînin, her çavkaniya ku em dixwin û her çopa ku em çêdikin bi xwezaya bajêr û derveyî bajêr re têkildar e, û ev têkilî dibin sedema rêzek veguherînên civakî.

Li Tirkiyeyê têkoşîna îklimê

Di van salên dawî de ku li Tirkiyeyê jî têkoşîna îklimê zêde bûyî, polîtîkayên ku ji hêla hikûmetê ve hatin meşandin û pirsgirêkên jîngehê yên bi bandora krîza îklimê re derketin, nîqaşên di vê serdemê de gur kirin. Di belavbûnaa van nîqaşan de cûrbecûr rêxistin û saziyên serbixwe pir bibandor in.

Kooperatîfên xwarinê, ku her roj gihiştina wan hêsantir dibin, bûyerên cihêreng ên gelemperî, banga çalakiyê, civîn, platform, festîval an weşanên akademîk ên ku agahdarî û pratîkên ekolojîk tê de hene, têkoşîna ekolojiyê xurt dikin.

Bandora wê ya li ser hunera hemdem

Îklim û têkoşîna wê ji hêla mijarên ku pê re têkildar in mijara jiyana rojane ne, ji hêlekê ve jî  bandorê li pêvajoyên hilberîna warên cûda dike. Yek ji van waran hunera hemdem e.

Hin hilberên di warê hunera hemdem de li Tirkiyeyê bi pirsgirêkên têkoşîna îklimê ve mijûl dibin, diyar dikin an rasterast beşdarî vê têkoşînê dibin.

Her roj, mijarên wekî av, ax, cihêrengiya biyolojîyê, xwarin, çand, metabolîzma, sînor, îklim, kanzayî, zayenda civakî, enerjî, çop û bajar li rojevên hunermend, karker an saziyên hunerî têne zêdekirin, û li gorî asta lezgîniyê ev lêzêdekirin tê kirin.

* Bîenala Stenbolê ya 16an: AA

Pirsgirêkeka çandî ye

Îro, di warê hunera hemdem de, pêkan e em bi gelek hilberînên ku van mijarên navborî radixin ber çavan, wan didin xuyakirin, an ji nîqaşê re vedikin, bibînin. Li gorî ekokrîtîzmê, pirsgirêkên jîngehê, rewşên çandî û siyasî û hem jî rewşên zanistî ne û divê di vê çarçoveyê de werin lêkolîn kirin.

Lêkolînên çandî yên wusa, bi karanîna zanîna dîsîplînên cihêreng, mîna xebatên ekolojiya siyasî, têne bikar anîn. Ev lêkolînên ku zanîna qadên teoriya huner-çand, felsefe, civaknasî, psîkolojî, dîroka jîngehê û ekolojiyê ji wan re hewce dike, ji bo dîtina pirsgirêkên îklimê ji hêlên cûda ve jî pêwist û girîng in.

Hunermendên ku balê dikşînin ser rewşa lezgîn a ku cîhan tê de ye, bi cûrbecûr rê li ber xerckirina bêkontrol a çavkaniyên xwezayî yên heyî digire da ku di pêvajoyên hilberîn û xerckirinê yên bi lez mezin dibin de pêdiviyên xwe peyda bike, û ev xerckirin bi neheqî bandor li mirov û ne-mirovan, ekosîstem, civak, çand û têkiliyên civakî dike, hunermend diyar dikin ku ev yek wêrananker e.

Berhemên hunerî yên reaksiyonî

Bi taybetî di 1960an de, hunerên dîtbarî di babeta çandî de pir girîng in, ji ber ku ew bi têkoşînê re girêdanên sebixwe hildiberînin. Hunermend ji hêlekê ve pîyasekirina hunerê û avahiyên galeri û mûzexaneyan rexne dikin, ji hêlekê ve jî di heman demê de karên hunerî yên bertekdar ên ku sîstemê di çerçova ekolojîk de li ser disekinin û xwezayê wekî qada nîqaşa siyasî dibînin û di van babetan de hunera xwe hilberandin.

Dikare were gotin ku xebatên hunermendên wekî Robert Smithson, Walter De Maria, Dennis Oppenheim, Michael Heizer, Nancy Holt, James Turrell, Carl Andre, Eva Hesse, Lynda Benglis, Robert Morris, Richard Serra, Alan Sonfist, Agnes Denes, Mark Dion, Mel Chin an Mierle Laderman Ukeles ji bo xebatên hunerî yên ku di çarçoveya ekolojiyê de li Tirkiyeyê têne hilberandin, referansek fermî an ramanî ne.

Hevkariya bi civakan re

Hunermendên ku helwestên nûjen û destwerdêr pêşniyar dikin, di xebatên xwe de, di derbarê xebatên xwe de, di derbarê xetereyên li ser jiyan û tenduristiya mirov û ne mirovan, sedemên ku dê bibe sedema hilweşîna ekosîstema cîhanê an veguherînên civakî. ew bi hevkariya gel an kes û civakên ku di têkoşînê de roleke çalak digirin, wekî ekolojîst, botanîkçî, mîmar, endazyar, zoolog, civaknas û hwd bi kesên di qada xwe de pispor re, balê dikişînin serê.

Rastiya ku ew ji bo hilberîna xwe bi kesên cuda cuda ên di qada zanistê  ne de re dixebitin nayê vê wateyê ku hunermend li bersivên teqez ên pirsên di derbarê van pirsgirêkan de digerin. Ev hilberînên hunerî formên nû ne ku ji zanîna dîsîplînên cihêreng îlham digirin an jî van zanînan di xwe de dihewînin û ji têkiliya hunermend bi cîhanê re derdikevin holê.

Bê guman, ev form dikarin bibin sedema derketina amûrên nû yên ramîn, nîqaş û çalakiyê; dikare cûreyên cûda yên têkilî û warên bandorê biafirîne. Her çend ev formên han her dem nîqaşeka sîyasî ya rasterast çênekin jî, ew dikarin kesên ku dikarin bandorê li siyasetê bikin li hev bicivînin û beşdarî pêvajoya têkoşînê bikin, her çend neyekser be jî.

Sînorên bajaran derbas dike

Dikare bê gotin ku tekoşîna îklimê, ya ku bi taybetî li bajarên mezin ên wekî Stenbol, Enqere û mirzmîr di van salên dawî de zêde dibe, û hunera hemdem dişibin hevûdu, ji bo vê şibandinê pratîkên piranî li bajêr têne jiyîn, û mijarên tixûbên bajêr derbas dikin diêxin rojeva xwe û li gor van yekan tevdigerin.

Qadên huner û tekoşîna navborî berpirsiyariya li hember pêvajoyên heyî yên siyasî ku pêwendîdar in pêş dixin. li şûna zimanek tenê yê derbirînê, ew nêzikatiyek ekstrem, holist nîşan dide,

Hunera hemdem, ku perspektîf û têkiliyên civakî yên nû pêşkêşî temaşevanan dike, dikare bi zimanekî afirîner vegotina tekoşîna civakî nîşan bide, her çend di asta siyasî de ne amûrek be jî ew dikare qadên nû yên nîqaşê li ser mijarê veke, dikare bibe temsîleka têkoşînê an neyekser beşdarî pêvajoya têkoşînê bibe di warê misogerkirina veguherîna hewce de bi anîna cem hev kesên ku dikarin bandorê li siyasetan bikin.

Îro, hunera hemdem wekî qadên ezmûna siyasî ya ku di qadên gelemperî de di jiyana rojane de derdikeve, destûr dide beşdarî, komele û têkiliyê, û her weha di qadên pêşangehê yên zexm wekî galeri û muzeyan de tê xuya kirin.

Nîvenda temaşevanên hunerê ye

Wekî encamekê, dikare were gotin ku pirsgirêkên antroposen, îklim û ekolojîyê di hilberên hunera hemdem de, bi zêdebûna pirsgirêkên jîngehê û têkoşîna paralel a li Tirkiyê re, nemaze piştî 2000an, bûye nîvenda dezgeh û temaşevanên hunerê.

Sernavên behsa wan hate kirin, ji pêşangehên serbixwe bigire heya bienal, ji bûyerên ji hêla saziyên hunerê ve wekî mûzexane û galeriyan bigire heya mîhrîcanên ku ji hêla rêveberiyên herêmî ve têne rêxistin, bûne pêşengiya her warî.

Mînakeka berfireh a xebatên akademîk ên di vî warî de konferansa bi hevkariya Enstîtuya Lêkolînê ya Stenbolê û Pera Muzeyê pêk hatiye ye; Istanbul Unbound: Environmental Approaches to the City (Stenbola ku di benda xwe de b cî nabe: Nêzîkbûnên jîngehî li bajêr) ku di 8-11ê Avrêla 2021an de pêk hat

Akademî, têkoşîn û huner

Vê konferansê nêrîneke nû aniye ji bo dîmena bajarî ya Stenbolê; bi tevkariyên ji dîroka hawîrdor, ekolojiya siyasî û hunera hemdem, têkîliyên di navbera mirovên Stenbolê, ne-mirov û hawîrdora avahiya wê de nîqaş dikirin. 

Bernameya vîdyoyê ya 29,9 km ya birbuçukê di çarçoveya konferansê de organîze kiriye, em dikarin weke mînakeke wiha bifikirin ku qada akademî, têkoşîn û hunerê aniye ba hev.

Vîdeoyên bi 10 naverok û rêbazên cûda hatine afirandin û di nav bernameya vîdyoyê de ne, ji hêla hunermendan, mirovên ku di têkoşîna îklimê de roleke aktîf digirin û akademîsyenan ve di mercên pandemiyê de hatine hilberandin.

Vîdyoyên ku li ser dîrok, çand, jiyana kovî, mecazî û veguherînên ekolojîk ên Stenbolê disekinin, bajêr di çarçoveya ekolojiya siyasî de vedikolin, di heman demê de balê dikşînin ser nakokiyên berbiçav ên hundurîn, û komek têgînan ji bo nîqaşê vedikin.

Dem dema lêgerîna rêyên afirîner e 

Îro me gelek sînor derbas kirine, ji herêmî bigire heya cîhanî li têkoşîna îklimê pêşekîya me hemûyan e. Nîqaşên li her qadê têne vekirin, zanîn û agahdariya hilberandî ji bo ji nû ve sazkirina pêşerojê pir hêja û pêwist in.

Dem dema lêgerîna awayên afirîner e ku em bikaribin bi hev re û li tenişta hev bin da ku cûdahîyên me veguherin hevparîyê. Weke ku min di destpêkê de behs kirî, her çend hilberîna hunerê gotûbêjek siyasî çênake jî, ew amûreka afirîner e ku mirovên dikarin bandorê li siyasetê bikin li hev dicivîne, beşdarî pêvajoya têkoşînê dibe, her çend neyekser be jî, ji bo firehkirina asoya û hilberîna cihên mîkro vebêj jî wek amûrekê ye.

(YÜ/SO/VU/FD) 

*Rêzenivîsa ‘Heyama ku Îklim û Dinya Diguhere

Jiyana me, di dema em dijîn de dibe dîrok! -Ömer Madra

1/ Welatekî li derveyê polîtîkayên îklîma cîhanî: Tirkîye- Ebru Voyvoda

2/ Guherîna îklîmê, xeyalet û polîtîkayên ewlekariyê- Özdeş Özbay

3/ Tirkiye dixwaze li heremê polîtîkayeka enerjiyê ya “millî” bimeşine- Emre İşeri

4/ Bandora krîza îklîmê û sotemenîyên fosîlî li ser tendûristîya zarokan- Çiğdem Çağlayan&Funda Gacal

5/ Dê rojên xweş bên, rojên tavî û bê termîk- Elif Ünal

6/ An kapîtalîzm an pêşeroj – Tuna Emren

7/ Sê şaxên nûçegîhanîya nûçeyên îklimê: Zanist, polîtîka û 'edeleta civakî - Ece Baykal Fide

8/ Zanist, têkoşîn û huner dikarin mirovan li hev bicivînin - Yasemin Ülgen

9/ Enerjiya paqij e yan xiyanet? - Serkan Ocak

10 / Êdî dem dema rawestandinê ya xurtbûna aborî ye- Gökçe Yeniev - Fikret Adaman

11/ Dema ku penaberên îklimê hatin û li derê me xistin- Mehmet Mücteba Göktaş

12/ Pergaleka xwarin-çandiniyê ya berxwêder li hemberî krîza îklimê çawa gengaz e?- Fikret Adaman, Duygu Avcı, Umut Kocagöz, Gökçe Yeniev

* Ev rêzenivîs bi alîkariya darayî ya Navenda Rojnamegeriyê û Medyaya Navnetewî ya Zanîngeha Metropolîtan a Oslayê (Oslo Metropolitan University Journalism & Media International Center) tê weşandin.