"Yoksulluk, Mutfaktan Anlatılır"

İzmir'deki kolektif sanat faaliyetlerinin ardından İstanbul'a hicret eden Elmas Deniz, Maçka Sanat Galerisi'nde açtığı "Elmas" sergisinde, yoksulluk, tüketim, örgütlenme gibi temel başlıkları sıradan ve buluntu nesneler vasıtasıyla tartıştı. Bir+Bir Mayıs-Haziran sayısında yer alan bu söyleşiyi keyifle okuyacaksınız.

Sergide dile getirdiğin fakirlik korku­sunu yaşayanlar kim; orta sınıflar mı, sanatçılar mı?

Elmas Deniz: Hem kendim içinde olduğum durumdan, hem de genel olarak gözlemlediğim aslında fa­kirliği hiçbir zaman tam olarak deneyimlememiş insanlara musallat olan bir korkudan bahsediyorum. Gerçek­ten fakirlik içinde yaşamayı becermiş biri böyle bir korkuyu daha az hisse­decektir.

Örgütlenen IBM çalışanları ilk başta kendilerini "emekçi" olarak algılama­dıklarını, yavaş yavaş böyle bir adlan­dırmaya geldiklerini söylüyorlar. Sanatçılar için de, genellemeden ka­çınarak, böyle bir halet-i ruhiyeden bahsedebilir miyiz?

Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) yapılan bir araştırmaya göre, nüfusun yüzde 65'i kendini yüzde birlik zengin arasında farz ediyor. Oysa ABD'deki gelir dağılımı adaletsizliği Büyük Buh­randan bu yana en yüksek seviyeye ulaştı. Varlık ve yokluğun nasıl algılandığı göreceli durumlar. Bu göre­celilik sanatta da var. Pek çok sanatçı kendini sınıfsal olarak ayrı konumlandırıyor.

Entelek­tüel açıdan belli bir birikime sahip ol­maktan kaynaklanan bir kafa karışıklığı bu. Oysa sanatçıların çoğu "sokaktaki in­sandan" ikti­sadî açıdan daha zor du­rumda. Sa­natçıların arasında bir kesim kendini üst sınıflara yapıştırma eğiliminde. Sadece iktisat ve ideolojiden bahsetmiyorum. "Gün­cel sanat" dünyasında yaşam kültü­rüyle, giyim-kuşamıyla üst sınıfa öykünen bir kitle var.

Özellikle büyük şirketlerin sponsorluğundaki sanat kurumlarına bilâücret katkı yapan, bunu prestij olarak gören, sözünü ettiğin üst sınıf haz­zını yaşamak için kullanan sanatçı- katılımcı kitlesinden bahsedebilir miyiz?

Küresel sanat piyasası İstanbul'a var­madan önce güncel sanat, küçük bir grup ve sınırlı sayıda kurum tarafın­dan ilgilenildiği zamanda da genelde üst sınıflardan ilgi görüyordu. 2006'da bunun daha ileri bir vakasına Hindistan'da şahit oldum. Çoğu sa­natçının yeni teknolojilere ve güncel sanata ulaşımı yoktu. Ulaşabilen kitle de sırça köşklerde yaşıyor. İstan­bul'da, bahsettiğim dönemde durum bu kadar vahim değildi. Ama birkaç baskın isim vardı. 2000'de bir sergi gezmiştim, katılan herkes Alman Li­sesi, İtalyan Lisesi vs. mezunu... "Aman" dedim, "biz dönelim köyü­müze."

Küresel sanat piyasa­sının genişlemesiyle güncel sanata yeni bir kuşak dâhil oldu. Fakat onlar kendi bulundukları yerden bir söylem yaratamadı. Üst sınıfın kültürüne ek­lemlendiler; çoğumuz yaşadık bunu. İktisadî açıdan yoksulsun, ama eği­timle, görgüyle diskura dâhil oluyor­sun. Bu geçişlilik elbette var. Bir yandan da güncel sanatın kendine dönük eleştirisi çok güdük. Tüm top­lumsal meseleler hakkında lafı var. Oysa öz örgütlenmesi çok zayıf. Bir­çok sanatçı "görünürlük" adına sömü­rülüyor. Şöyle bir algı var: Kurumlar bizden çok daha büyük yapılar. Küçük bir inisiyatifte çalıştığında "onlara katkımı, desteğimi veriyorum" diyor­sun. Büyük bir kuruma eserlerini, emeğini verdiğinde ise katkıdan bah­setmiyorsun. Kuruma bedava iş yapı­yorsun, ironik bir şekilde o sana bir değer katmış gibi oluyor.

İzmir'de bir inisiyatif deneyimin var, değil mi?

Evet, güncel sanat alanında gözlemle­diğimiz eksiklikten dolayı K2'yi kur­muştuk. Bir grup sanatçı bir araya gelerek dört yıl pek çok sergi yap­tık. Bizim için bir okuldu. İşe inisiya­tif olarak başlayınca kurumsal yapılara ve iktidar ilişkilerine dair de bir merak geliştiriyorsunuz. K2 bizde öyle bir eleştirel göz geliştirdi. Bir kişi değil de, en azından iki kişi olmak, bir inisiyatif oluşturmak, müşterek çalışmak daha iyidir, onu öğrendik.

Önünde icra belgesi varsa başka türlü düşünürsün

Aldığın icra belgelerine yer verdiğin işin adı "Yoksulluk Sınırı." Nasıl gidi­yor icra?

"Yoksulluk Sınırı" ödemediğim iki aylık internet faturalarının üzerine gelen icranın kopyalanıp yan yana ge­tirilmesiyle ürettiğim bir iş. Henüz ödemedim, faizi durmadan katlanı­yor. Bir insanın koca şirketler ve on­ların avukatlarıyla mücadelesi nasıl olabilir diye bakmak, bu işin üzerine gidip mahkeme sürecini de belgele­mek istiyorum. Mahkeme için bir ko­nuşma hazırlamak istiyorum. "Faiz tuzağının" içyüzünü göstermek lâzım.

Reklamlar ve ürün tanıtımları her tarafı sarmış durumda, ama icra­ların ve onlara maruz kalan hayatla­rın görünürlüğü sıfır. Bankadan para çeken insanı sokakta görüyorsunuz, ödeyemeyen ve depresyona sürükle­nen insan ise ortalıkta değil. Bu tür belgeler kapının altından adrese geli­yor, olabildiğince özel belgeler bun­lar. Ancak bir sanatçı belki de bunu halka açık bir şekilde tartışabilir. O işte, istatistik! Bilgi ile yoksulluğun gerçek hayattaki tezahürü arasındaki farka dair bir oyun da var.

Sergide bir de "mutluluk" teması var.

Sergide iki işte "mutluluk" teması var: "TOKİ ve Mutluluk" ve "Mutlu Kolek­siyon". İlkinde basit bir video var, sı­kıcı binaları gösteriyor. Ülkenin her yerine yapılan berbat binalardan ör­nekler. Sessiz, ekrana yansıyan bir metin bize sürekli mutlu olduğunu tekrarlıyor. Sessiz olmasının nedeni cinsiyet gibi ayrımlara gönderme yapmak istememem. Kim diyor bunu, yeni borçlanmış biri mi, sanatçı mı, bu izleyene kalmış.

Ailem İzmir'de, Uzundere'de (Toplu Konut İdaresi) TOKİ'ye taşındı. Orada yaşamak, insanlara bir lütuf olarak su­nuluyor. Oysa Uzundere koca bir boş­luğun ortasında. Tüm evleri yatırsan hepsinin bahçesi olur. Böyle yapmı­yorlar. Araştırmacılar geniş çerçe­veden bir okuma yapıyor, orada yaşayanlar namına üzülüyor ve bu­nunla mücadele etmeye çalışıyor. Ama diğer yandan, bazı insanlar orada mutlu, kendini "modernleş­miş" hissediyor. Bizimkiler de ilk önce Karaburun'dan Kadifekale'ye, gecekondu bölgesine gelmişler, evin evveliyatı oradan. Şehirlerdeki durum anlaşılmaz geliyor bana, bir beton sevicilik ortaya çıktı. Bir yan­dan da, TOKİ' de bir süre yaşamak zorunda kalanlar mutlu değil.

Çe­kimleri yaparken, Halkalı' da ziyaret ettiğim bir aile mutsuzluklarını an­latmıştı. Bu video işinde bu tersliği ortaya koymak istedim. Aslında, ev içi çekimler de yapmıştım, ama insanları bir kompozisyona koymak ve mahremiyetlerine girmek iste­mediğim için kullanmadım. "Mutlu Koleksiyon" işinde de mutluluğa ayrı bir yerden bakıyorum, değer sistemi ile ilgili daha çok.

TOKİ evleri artık sanatta sıklıkla ele alınıyor. Sanatçıların artan il­gisi hakkında ne düşünüyorsun?

Başka sanatçıların neden ilgilen­diği konusunda bir öngörüde bulu­namam. Ancak, sanatın "her çiçekten bal toplama" hikâyesi teh­likeli bir durum. Videoyu izledi­ğimde önce "ama ben burada yokum" dedim. Orada benim aile­min de TOKİ'de yaşadığı gözük­müyor. "İzleyenler TOKİ'ye burun kıvıran, boğaz manzaralı bir evde oturan bir zengin olduğumu düşü­nür mü?" diye içimden geçirdim. Ancak diğer işlerle birlikte ne ta­raftan baktığım anlaşılıyor.

Evine gelmiş icra belgesi varsa, başka türlü düşünürsün. Profesyonel sa­natçılar kendilerine konu bulmak zorunda bir yandan. Bunu yapar­ken de bazıları "yaptığım ne kadar dönüştürücü, siyasî" diye tartıyor. Burada, voyörizme varan noktalara kayma riski var.

Bir sergide du­varda şöyle yazıyordu: "Sanatçı Vi­yana, New York ve İstanbul'da yaşıyor, şu şu konu­larda çalışıyor." Sergide ise gece­konduda yaşayan insanlarla çekil­miş kurgusal fo­toğraflar var. Duyduğum kız­gınlık bir yana, burada bir karşı­laşma üreten bir yaklaşım da yok. Şimdi şöyle bir metin yazmaya ça­lışıyorum: "Öz toplayıcı olarak sa­natçı." Sanatçı nasıl seçim yapar bu durumlarda? Burada alternatif pedagojiye, post-kolonyal çalışma­lara, Gayatri Chakravorty Spivak'a kulak vermekte fayda var, bunlar "kişinin kendi adına söz söyle­mesi" ve kendini güçlendirmesi ile ilgili olarak etkilediler beni. Sa­natçı olarak işimde politik bir söy­lem kurmanın ötesinde, bir özne olarak sosyal sınıfımı, bireysel minör bakışımı eleştirel bir du­ruma dönüştürmek istiyorum.

Ko­nuları ele alırken nasıl bir metalaşma süreci yaşandığına bak­mak lâzım. Sonuçta, zanaatkâr or­tadan kalktığından beri bir sanat eserini galeride ve başka bir yerde sattığınızda mutlaka bir rahatsızlık ortaya çıkıyor. TOKİ'yi ve orada yaşayan insanı metalaştırmış olma endişesi duymamak imkânsız. Yine de tüm kaypaklık ve riyakârlık ihti­maline rağmen, sanat sonuçta bir bilgi türü. İnsan duygulanımına daha rahat olanak veriyor. Aslında, Yoksulluk Sınırı'nın bu bağlamda da bir anlamı var.

Ticarî bir gale­riyle çalışmayı reddeden biriyim, ama Maçka Sanat Ga­lerisi sanat tarihi açı­sından çok önemli bir yer, galeri deyip geçi­lemez. İlk defa klasik anlamda sergi yapıyo­rum, ama bunlar da satılma amacıyla orada değiller. Ayrıca, gale­riyle bağlayıcı bir an­laşmam da yok. Bu galeri "white cube" (beyaz küp) değil. Özel tasarlanmış bir yer. Bir de "black box" (kara kutu) durumu var, ama burası o da değil. "Kara Kutu" özellikle Documenta ll'de büyük tartışma konusu olmuştu. Biliyorsunuz, galerinin sergileme ortamı, o beyaz sterillik "beyaz küp" diye özetleniyor. Bundan kur­tulmak isteyen sanatçılar sergi­leme mekânı olarak sokakları, kamusal alanları seçmeye başlıyor. ,

Bu sonra mesela Avrupa Birliği politikalarına da uyumlu hale geliyor. Mesela, "göçmenleri sosyal hayata katmak için sanatı kullanalım" denmeye başlanıyor. Sokakta iş yaparsan daha çok fon alıyorsun. Sanat des­teğine göre de şekilleniyor. Taşın­ması kolay olduğundan mesela, bir süre sonra bir bakılıyor, sergilerin büyük kısmı videolardan oluşmaya başlamış. O zaman da işte "black box" esprisi ortaya çıkıyor. Yani "beyaz küp" ten "siyah kutu" ya pek de mesafe kat edilmiyor. Video es­tetiği, etnografik, deneysel video­lar, ucuz üretimler, tıpkı "beyaz küp"te olduğu gibi, dış dünyayla ilişkisini kesip steril bir alan yara­tan "siyah kutu"ya giriyor.

Mesele sanatın satılmasıysa, ha beyaz küpün içindeki heykel, ha siyah kutunun içindeki görüntüler veya kavramın kendisi. 1990'lardan beri insanlar performans da satıyor. Modern dans geleneğinden gelen Tino Sehgal'in performansları satı­lıyor artık. "Kiss"i New York Mu­seum of Modern Art satın alıyor. Böylece, o performansı gerçekleş­tirme ve kiralama hakkına sahip oluyor. Sehgal ise gerçekleştirilen performansın "sahiciliğini" ve "as­lına uygunluğunu" denetleme hak­kına sahip.

Mutfak ve yoksulluk

Martha Rosler' in soylulaştırmayla ilgili işlerini New York'ta Dia Cen­ter of Art'a koyması, Liam Gillig' in 2009'daki Venedik Bienali'nde Alman pavyonuna 1920'lerin aşırı işlevselci Frankfurt Mutfağı'nı yer­leştirmesi gibi, sanatta metalaşmayı eleştirmeye çalışan siyasi işler var. Galeriye girip bunu yap­maya çalışmak zor bir iş değil mi?

Kuramlar çoktan eleştiriyi kendi iç­lerine çekti; eleştiri kurumsallaştı. Artık kurum içi eleştiride dördüncü ya da beşinci dalgayı yaşıyoruz. Olayı buradan değerlendirmek bizi bir yere götürmeyebilir.

Senin de sergiye bir mutfak yer­leştirme fikrin vardı, değil mi?

Evet. Babam eskiciden birtakım seramikler almış. Bir gün eve bir geldik ki, mutfaktaki kırık fayans­ların yerine sarı renkli, üzerinde çilek deseni olan fayanslar yerleş­tirmiş. "Tamir ettim" diyor, sadece fonksiyondan gidiyor.

Yoksulluk, mutfaktan anlatılabilir. Son evimde uzun zaman piknik tüpüyle yaşadım. Hatta bayinin pik­nik tüpünü servis etmeyeceğini düşündüğüm için uzun süre ken­dim gittim doldurdum. Sonra tüp­çüler "abla merak etme, biz getiririz" dediler. Tüp, tencere, ma­karna, mutfak her şeyi anlatabilir.

Boğaziçi Üniversitesi'nin yaptığı bir araştırma ("Türkiye'de Eşitsiz­likler: Kalıcı Eşitsizliklere Genel Bir Bakış" 2010) yalnız yaşayan kadınların yarısının yoksul oldu­ğunu gösteriyor. İlk çıkış nok­tamda vardı bu, üzerine gitmedim, piknik tüpünün ajite eden bir yanı da var. "Vahlanan" bir görüntü çiz­mesi beni bunu kullanmaktan uzaklaştırdı, ama sergi konuşma­sında Azra Tüzünoğlu sergiyi bana şöyle yorumladı: "Sen bu galeriye evini getirmişsin."

Metalaştırmaya dönersek, The Clash' in "Guns of Brixton" ı tü­ründe kentsel mücadeleye dair şarkılar, Rotterdam mimarlık bienaline katılan bir ekip tarafından derlendi. Bu durum başkaldırı kül­türünü "kurum" bünyesinde ıslah etmiyor mu?

Artık bu aşamada söylem "bir dışa­rısı olmadığı" tahayyülü üzerine oturtuluyor. Ben direndim diyelim, o zaman sanatçı icra belgeleriyle yüzleşiyor veya "gösteremeyen" konu­munda kalıyor. Tabii başka stratejiler de mümkün. Fakat kurumsallaşmış eleştirinin miladını doldurmasına daha bir süre var. O zaman tekerlek patlayacak. Şimdi sanatçıların "ben ne kadar özgürüm", "etik olarak ne­rede duruyorum" diye sormaları daha kolay. Özellikle ikinci sorunun şiddeti zamanla artıyor. İstanbul'da son dönemde daha heterojen, katı­lımcı, farklı disiplinlerle çalışan, yeni izleyici gruplarına ulaşan bir ortam var.

Ancak bir yandan da gö­rünürlük kanalları PR şirketlerinin eline geçiyor, daha önceden olma­yan küresel ana akım sanat anlayışı piyasayı domine ediyor. "Uluslar­arası olana alternatif olma" iddiası zayıfladı. Sanatçılar piyasa karşı­sında güçlerini iyice yitirdi. Ancak, burada da bir "şişme" eşiği var; al­ternatifler bu noktaya yaklaştıkça çıkacak. Kişisel çabalar bir yere kadar işe yarıyor. Pek çok kişinin bir arada "yahu bir dakika" demesi gerekiyor. Sanatın ne kadar yerel­den beslendiğinin, ne kadar ulus­lararası ortama hitap ettiğinin tartışılması gerekiyor. Her türlü kuruma, duruma, olaya eleştirel yaklaşması gerekiyor sanatçının. Ancak, her eleştiri bir yenisini ça­ğırıyor. Bir süre sonra, bunun sı­nırı giderek genişliyor. O noktada, sanatçının paralize olması, pasif­leşmesi de ihtimal dâhilinde. Yine de bu türden kurumlar içi eleştiri­nin iyice "komik" olduğunun artık kolektif bilinçte yeşermesini bekli­yorum. İşte o zaman bu tarihsel aralığı rafa kaldıracağız.

İnisiyatif kavramı erozyona uğradı

Bu "komedi", "parodi" eşiğini zor­layan sevdiğin sanatçılar var mı?

Alternatif iktisat ve toplum model­lerine kulak veren Oliver Ressler' in araştırmalarına bakmayı sevdiğimi söyleyebilirim. 2003'te kurulan, düşünür, sanatçı ve yazar­lardan oluşan Petersburglu Chto delat (Ne Yapmalı) ekibini de takip ediyorum. Onlar artık galerilere girmiyor. Bir grup performans sa­natçısından oluşan Arjantinli Etcé­tera grubunu seviyorum; 2004'te, hatayı yücelten Errorist (Hatacı) manifestolarını yayınladılar. Bir önceki İstanbul bienaline de geldi­ler. Kurum içinde eleştiriye dair bir örnek. Ancak, sonuna kadar "devrime" de inanıyorlar. Hatta inanmadığını ima edeni dışlıyorlar. Sürrealist tiyatro geçmiş­leri de var. Sol eylem şeklinin tek- düzeliğiyle ilgili bir eleştiri yapmak da istiyorlar. Bir eylemle­rinde el arabasındaki kazın boy­nunda "oyunu bana ver" yazıyor. Parlamentonun önüne klozetler yerleştiriyorlar.

Eleştirdiğimiz her tür "eleştirel iş"te hoşuma giden yanlar var. Eleştirel sanat hakkında sonuna kadar yıkıcı fikirlere de sahip de olabiliriz. Bana göre çözüm hâlâ mikro oluşumlarda ya­tıyor biraz. Bir ara büyük kurumlar inisiyatiflere de yeni bir fırsat ve yatırım alanı diye bakıyordu. Ama şimdi o ilgi biraz azaldı. Özellikle İstanbul'da galericiler, sanat fuar­ları, koleksiyonerler ortamda daha baskın. Şimdi inisiyatifler "eleştiri yapmak" tan "eleştiri olmak" aşa­masına geçecek imkânı bulabilir­ler. Varoluşlarını eleştirel hale getirebilirler. Yoksa "içeride" savaş verdiğinde, bir süre sonra norma­lize edileceksin. Bundan kaçmaya en olanaklı nokta belki de sözlü eleştiri üretimi değil, var olma bi­çiminle eleştirinin kendisine dö­nüşmek."

Kolektifleri seven Hou Hanru'nun 2007 İstanbul bienalinin küratörü olmasıyla İstanbul'da birdenbire inisiyatifler ortaya çıkmıştı.

Söylediğim dönem bu işte. İnisiya­tiflere yatırım yapmaya çalışıyor­lardı. Hanru, K2 olarak bizi de çağırdı. Zaten biz de orada dağıl­dık! O zamanlar Galerisi bir dergi çıkarıyordu; orada bize bir yer vereceklermiş. Aslında, bizim bir dergi çıkararak normalizasyon çarklarının canına okuma­mız lâzım. Ne işimiz var orada? Aramızdan bazıları "görünürlük adına" bu teklifi kabul etmek is­tedi. Ya inisiyatiften kuruma geçe­ceğiz ya da radikalleşeceğiz. Biz K2 olarak onca sergiyi aslında güncel sanattaki eksiklikten yola çıkarak açtık. Bir süre sonra eksiklikten sergi açmak yetersiz hale geliyor. İnsan karşı-temsil haline gelmek istiyor. Fakat o aşamaya geçeme­dik.

İnisiyatif kavramı çok eroz­yona uğradı. Ama yine tekrarlayacağım: İki kişi dahi bir araya gelip "yalnız sanatçı"dan başka bir varlık haline dönüşürse, arkasından başka alanlar açılacak­tır. Bu, her yaratıcı faaliyet için ge­çerli. Yoksa Türkiye'deki söylemsel alan eksikliğim yine güç odakları dolduracak.

Az evvel "Mutlu Koleksiyon" un "değer sistemi"yle ilgili olduğunu söylemiştin. Bundan kastın ne?

Yoksulluk, aynı zamanda, sana da­yatılan aklı kabul edip etmemekle de ilgili. Arnold Hauser'in "Sana­tın Toplumsal Tarihi"ni okuyorum. Sanatçıların geçmişteki tavırlarını anlamaya çalışıyorum. Ekonomi­nin insan hayatında başat aktörler­den olmadığı bir yüzyıldan bahsediyor; insanlar kendilerini ta­nımlarken meslek-gelir ikilisi ön planda değil, yaptığın işi nasıl yap­tığın önemli. Değerler sistemi farklı. Bugün, "yoksulluk" dilini yiye yiye kabul ediyoruz. Mücadele alanını kısıtlı görmemiz, söylemin dayatmasından da kaynaklanıyor.

Zanaatkâr toplumları anlatırken, Richard Sennett da benzer bir tes­pit yapıyor. İktisadın üretimin her aşamasına girmediği usta - kalfa - çırak dünyasını, beraber yaşamayı, üretmeyi, parasal ilişkinin belirle­yici olmayışını anlatıyor. Bugünün sanatçısı çok daha korunaksız değil mi?

Bugün sanatla uğraşanlar başka ge­çici işlerde çalışarak para kazanı­yor. Sanatın "meslek" olması, işi zorlaştıran unsurlardan biri zaten. Sanat meslek olunca, sanatçının nasıl olması gerektiğine dair kalıp­lar da toplumsal süreçte şekillen­meye başlıyor. "Marjinal sanatçı" imgesi ortaya çıkıyor. Oysa, insan gerçekten marjinal olduğunda ba­yağı sıkıntıyla yüzleşmek zorunda kalıyor. Günümüz sanatçıları yüz­yıl öncekiler kadar rahat değil.

Örgütlenme kurumlara karşı olmalı

Sanatın meslek olmasının yarat­tığı deformasyonla örgütlenme ve hayatta kalma gerekliliği arasında bir gerilim var.

Örgütlenme, kurumlara karşı ol­malı. Bu da sendikayla olur. Bu gru­bun sendikası yok. Pratikte bir birliğe ihtiyacımız var. Realitede or­tada bir "meslek" olduğu su götür­mez. Böyle olmasının etkileri başka, hakları savunmak başka. Birçok insan bunu meslek olarak görüyor, sigortalı olmak istiyor. Bir yandan da, küçük esnafını korumaya tenez­zül etmeyen devlet, sanatçısını nasıl koruyacak? Sermayesi olmayan, ama eli iş tutan bir sürü kadın küçük bir dükkân bile açamazken, devletin mesela Hollanda'daki gibi sanatçı­lara kolaylık sağlamasını beklemek naiflik olur. Hatta tam tersine, karşı­sında bir örgüt görünce malî açın­dan daha çok bastırmaya başlayabilir. Buna da hazırlıklı olmak lâzım.

Geçen sene İtalya'da, Cittadellarte Pistoletto Vakfı'nda dört ay kal­dın. Orada ironik bir durumla kar­şılaştın ve bununla ilgili de bir yazı kaleme aldın ("La Pigna - Seni Seviyorum"). Biraz anlatır mısın?

Cittadellarte Pistoletto Vakfı, sa­natçı Pistoletto hayatta olmasına rağmen, onun adına kurulmuş. Ça­lışmalarının "sorumlu toplumsal dönüşüm" diye bir alt başlığı var. Kuzeyde, eski bir tekstil kenti olan Biella' da yer alıyor. Tekstil namına bir tek Ermenegildo Zegna'mn fab­rikası duruyor. Ama şehir hâlâ çok varlıklı. Orada kalan çeşitli sanatçı­lar farklı kaynaklarca destekleni­yor. Mesela biri ben, iki Türkiyeli sanatçıyı UniCredit bankası des­tekledi. Destekten kasıt da, yatacak yer ve yemek. Projenin ortasında birden bir şey ortaya atıldı. "Haydi" dediler, "dünyanın çeşitli yerlerin­den 14 sanatçısınız, bir ortaçağ kenti olan La Pigna mahallesine gi­delim". Haliyle "ne yapacağız" diye sorduk. Turistlerin gitmeye çekin­diği, suç ve uyuşturucu ile nam sal­mış bu mahallede "sanat" yapacakmışız.

Mahallenin o kadar da berbat bir yer olmadığına insan­ları ikna etmemiz bekleniyor. İstan­bul'daki mutenalaşmaya tanıklık eden, Barcelona'da olup bitenleri takip eden biri olarak mevzuya uyandım. Oturdum araştırdım. Bu bölge turizme açılmak isteniyor. Orada yaşayan Tunuslularla, para­şütle birkaç günlüğüne inmiş "kü­resel sanatçılar" olarak tanışabilecek, örgütlenebilecek, onların yerel sorunlarına çare ara­yabilecek miyiz? Neymiş, bu ma­hallede uyuşturucu ticareti oluyormuş. Sanatçılarla aramızda tartıştık; ben gitmeyi reddederek eleştirel bir yazı kaleme aldım, on kişi oraya gitti. Bir video yaptılar. Uyuşturucu satar gibi gidiyor sa­natçılar, sokak aralarında birbirle­rine bir şeyler veriyorlar, videonun sonunda da bunların sanat tarihinden seçil­miş küçük sanat eser­leri olduğunu anlıyoruz!

Ee, sanat soylulaştırma için alet edilmiyor mu? İtal­ya'da, mesela Mila­no'da ziyaret ettiğim müthiş örgütlü top­lumsal merkezler var. Kültürel et­kinlikleri orada takip ediyorsun, ucuz içkiyi dahi orada içiyorsun. Susa Vadisini mahvedecek İtalya ve Fransa arasındaki hızlı tren hat­tına karşı örgütlenmelere şahit oldum. Milanolular metronun üc­retsiz olması için eylem yapıyor. Yani bir tarafta onca gerçek eylem var, ama orada bize "sahte"sini yap­tırmaya çalışıyorlar. Sanat rezidansıydı, sosyal dönüşümdü derken iç edileceğiz. İnsanların mahalledeki toplumsal merkezden bile haberi yok. Dışarıdan bakınca, sanatçılar hemen işi olumluyor. Niye, çünkü uyuşturucu karşıtıymış. Peki, senin yaptığının o insanlara bir faydası var mı? Duvar resimlerinin onlarla bir teması var mı? Hayır. Bilâkis, sizi oraya davet eden adamların Emlaklarının değerinin artmasına yarayacak. Ben gitmedim. Ne olup bittiğini bilmek için o mahalleye gitmeye gerek yok; ortaçağ kentini anlamak için ortaçağa gitmemiz gerekmediği gibi.

Nasıl ki Walter Benjamin sanatçıyı fabrikadaki iş­çiye benzer bir kültür emekçisi ola­rak tanımlarsa, ben de o metinde arkadaşlara soruyorum: Hangi ta­rafa eklemleniyorsun? Mahallenin insanlarına mı, seni oraya götüren elitlere mi? Soylulaştırma sadece mekânla ilgili değil. İnsanın ne­rede nasıl davranması gerektiğini de dikte eden kodlar barındırıyor. Psikolojik, duygusal etkileri var. İn­sanlar hayalî soylulaştırmaya da maruz kalıyor. Daha iki-üç sene önce, üçüncü dünyada yer alı­yorduk. Şimdi, sınıf atladığımız yanılgısı var. Ül­kenin dörtte biri sürünüyor. Ancak, "ülke ge­lişiyor". Düşün­celerimiz soylulaşmış yani. Tabii, mekânsal soylulaştırmaya da devam. Baksa­nıza, Şişhane Nişantaşı oldu.

Sanatçı, nesneyi "meta" yapar

Sergideki "Çatal" niye çerçevelen­miş?

O çatal bayağı eski. Babamın Bin­göl'deki bekârlık yıllarından kalma. Evde küçükken masada ta­kılırdık, "baksana yamuk bu sefer bana geldi" diye. Çok uzun olduğu için annem ona "kızartma çatalım" diyor. O çatal benim için sınıfsal durumun durağanlığının bir sem­bolü. Yiyorsun, içiyorsun, ev eşya­ları eskiyor, bozuluyor, onları değiştirmeye paran yetmiyor. O ça­talı bir IKEA çerçevesine yerleştir­dim. IKEA, biliyorsunuz, "fakir insanlar için tasarım üreteceğiz" diye yola çıkmış. Sonuçta, ortada devasa bir şirket var. Dolayısıyla, ters bir anlatı da var "Çatal"da. Tü­ketim adına, sana o çatalı atman gerektiği öğretiliyor. Onu atmıyor olmak aslında iyi bir nitelik. Kapi­talizmin içine tam sürüklenmedi­ğini, "evdeki mobilyalar eskidi, aman hemen değiştirelim" pani­ğine kapılmadığını da gösteriyor.

Benzer şekilde, "Mutlu Koleksi­yon" da "sanatçı", "değer" ve "top­lamak" üzerine bir iş. Koleksiyoner bir şeyleri "değerli" olduğu için toplar. Değersiz şeyler topluyorsan sana hasta gözüyle bakılıyor. Oysa yoğurt kapları toplanıyorsa burada mutlaka bir kıymet vardır. Sanatçılar nesneleri "meta" yapar. Ben de bu çöpleri metalaştırıyorum. Sümerbank torbasını diktim Ciddiye almadığın birçok eşya gibi bir torbayı da atarsın, ancak onu bir ay kullanırsan senin çantan haline geldiğini görmeye başlarsın Bir nesnenin değerini kim, nasıl belirler? Onu "kullanım değeri" belirler.

"Kuş Yuvası"nda da benzer bir yaklaşım var. "Değer" malın kendisinde değil aslında. Bir kuş, yuvasını yapmak için sokağa atıl­mış kayışlı bir saati seçebilir. Öte yandan, sergide TOKİ'nin önünde bir kuş yuvası görünce, kuşun sen­den daha iyi yuva yaptığım da idrak ediyorsun. Kuş senden daha iyi düşünüyor olabilir pekâlâ (gülüyor). İnsanların genel mutsuz­luğu da "kullanım değeri" ürete­memelerinden kaynaklanıyor. Marx' ın bir sözünü yaptığım çan­taya yazmıştım. "Gerekli çok fazla şey üretmek, gereksiz çok fazla sa­yıda insan yaratır." Kendi yeme­ğini yapamıyorsun, ama onu piyasada sunulanlar arasından seçme özgürlüğüne sahipsin. Yok Çin yemeği, yok İtalyan yemeği... Ama 9-6 çalışırken başka bir şan­sın var mı? Kendine, arkadaşlarına yemek yapma hazzı ve hakkı ne­rede? Oscar Wilde hayır kurumla­rıyla ilgili eleştiri yaparken "fakirliğin mümkün olmadığı" bir toplumdan bahsediyor. O yüzden, öğretilmiş yoksulluğa, "IKEA'dan yeterince tüketim yapamıyorsun" diyen yoksulluğa da bakmak lâzım. Orta sınıfların içine düş­tüğü durum biraz bu. Tüm bu olan biten içerisinde bir gedik açabilir miyim derdindeyim. (IC)

Bir+Bir'in Mayıs-Haziran sayısında başka ne var?

Bülent Erkmen'le "Son İşler" Üzerine

Turgut Yüksel'le "Tarihte Bugün" Üzerine

İmre Azem'le "Ekümenopolis"

Zeynel Doğan'la "Babamın Sesi"

Taner Öngür'le "Anadolu Rock Tarihi"

Grant Gee ile W.G. Sebald'in İzinde