Sosyalizmin Türkçe yansımaları

Anti-Faşist Kadınlar Cephesi (Antifašistički front žena, AFŽ, 1944-1953), İkinci Dünya Savaşı döneminde Yugoslavya’nın birçok yerindeki gönüllü kadınlar tarafından örgütlendi ve savaş boyunca etkin rol oynadı. Makedonya ile Kosova’daki Müslüman topluluktan birçok kadın anti-faşist hareketi çeşitli yollarla desteklemiş olsa da, örgütün Türk ve Arnavut birimleri ancak savaştan sonra kuruldu. AFŽ’nin en önemli katkılarından biri kurtarılmış bölgelerde sağlık ve eğitim hizmetlerini organize etmek oldu.

Kadınların yüzde 80’inden fazlasının okuma-yazma bilmediği bir toplumsal gerçeklikte faaliyete geçen Makedonya ve Kosova Anti-Faşist Kadınlar Cephesi’nin Türk şubesi; komünist pedagoji, okuma-yazma kursları açılması, ferace ve peçenin çıkarılmasına yönelik kampanyaların yürütülmesi, bu konudaki kanunun müzakere edilip yürürlüğe girmesinde aktif rol aldı.

“Yugoslavya Türklerinin biricik haftalık gazetesi”

AFŽ, aynı zamanda Partizan harekete lojistik destek sağladı. Direnişçi birliklere yiyecek, ilaç ve giysi temin etti, yaralılarla ilgilendi ve örgütün haberleşme kanallarını işlevsel hâle getirdi. AFŽ, propaganda faaliyetlerinde de aktif bir rol üstlendi. AFŽ’ye dair görece detaylı bu bilgilerin tümü “Birlik” gazetesinde yer alıyor, yani “Yugoslavya Türklerinin biricik haftalık gazetesi”nde.

“Birlik”, Sosyalist Yugoslavya’da komünistler tarafından çıkarılan ilk Türkçe gazete. Savaşın devam ettiği Aralık 1944’te, Üsküp’ün kurtuluşundan birkaç gün sonra yayın hayatına başladı. Sosyalist Yugoslavya’nın kurulmasıyla birlikte özellikle Josip Broz Tito önderliğindeki Yugoslav Partizan Hareketi’nin ideallerini yaymayı amaçladı. Başlangıçta iki ayda bir, daha sonra 10 günde bir, haftada bir ve son olarak da gün aşırı yayımlandı. Üçüncü sayısından itibaren, Şükrü Ramo, uzun yıllar sürdüreceği editörlük görevini üstlendi. Gazete, Makedonya ve Kosova’da sosyalist entelektüellerin ve yazarların “yetişmesi” için önemli bir platform oldu.

Birlik, Tomurcuk, Sevinç, Sosyalist Fecri, Sesler gazetesi ve dergilerinin nüshaları, parti flamaları, Tito’ya yazılan şiirler, Yugoslavya’nın dağılmasından sonra yaşanan dönüşüme dikkat çekmek için dokunan bir halı, orak ve çekiçli serigrafiler; Salt Galata’daki “Sosyalizme Tercüme” sergisinde yer alıyor.

24 Ekim 2024’te açılan sergi, 23 Şubat 2025’e kadar görülebiliyor.

Komünist gelecek

Sergi, genel hatlarıyla Kosova ve Makedonya’yı odağına alarak Yugoslavya’daki Türkçe konuşan topluluğun az bilinen tarihini ele alıyor. Serginin tarihsel arka planında, 1920’de Yugoslavya Krallığı'ndaki baskı altındaki Müslüman halktan bir kesimin kurtuluş umudunu sosyalist ve komünist ideallerde araması yatıyor. Krallık rejiminin baskısıyla kesintiye uğrayan komünist gelecek tahayyülünün ardından gelen yeni kuşağın hikâyesi sergide izlenebiliyor. Mevzubahis köklü mirastan beslenen sergi, Sosyalist Yugoslavya'nın yeni gerçekliğinden 1980’lerin sonuna dek uzanıyor.

Yugoslavya'da Türkçe konuşan topluluk, nüfusun küçük bir bölümünü oluştursa da pek çok Türkçe gazete, süreli yayın ve okullar gibi kültürel ve politik oluşumu hayata geçirdi. Komünistlerin önderliğinde hayata geçirilen bu yayın ve oluşumlar, milliyetçiliğe dair ana akım yaklaşımları sorgularken sınırlı imkânların örgütlenmeye ve inandığınız o başka dünyaya emek vermeye engel olmadığını gösteriyor.

Sosyalizme Tercüme, özel arşivlerden ve halk kütüphanelerinden toplanan, çoğu ilk kez gün yüzüne çıkarılan tarihi belgelerden oluşuyor. Bu malzemeler, Mustafa Emin Büyükcoşkun, Yane Calovski, Hana Miletić, Ahmet Öğüt, Fevzi Tüfekçi ve Dilek Winchester’ın yapıtlarıyla yan yana sergileniyor. Sergi, Yugoslav sosyalizminin özyönetim ve Bağlantısızlar Hareketi gibi kendine has tarihi özelliklerinin, Türkçe konuşan topluluğun tahayyül edilme biçimini nasıl şekillendirdiğini gösteriyor. Ve bu karmaşık dinamiklerin yarattığı yeni kültürel yapıları vurgulayarak bugün hâlâ güncelliğini koruyan bir anlatı sunuyor.

Sezgin Boynik, Tevfik Rada ve Merve Elveren tarafından programlanan, Kosova'daki Lumbardhi Vakfı işbirliği ile gerçekleştirilen sergiye paralel olarak düzenlenen programları, saltonline.org ve Salt’ın sosyal medya kanallarından takip etmek mümkün. (TY)