Bu yüzden şehrin sokak çocukları tüketicilerin ruh hallerini iktisatçılar kadar dikkatle izliyorlar.
14 yaşında olan ama daha yaşlı görünen Duma Goma " Noellerde insanların daha fazla parası oluyor; doğru dürüst para kazanabildiğimiz tek zaman bu" diyor.
Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) Zambia'da Lusaka, Livingstone, Ndola ve Kitwe gibi büyük şehirlerde 75 binden fazla çocuğun sokaklarda yaşadığını tahmin ediyor.
Bu 1994 yılında 60 bin olarak tahmin edilen sokak çocuğu sayısındaki artışa işaret ediyor.
Sokaklar onların evleri
Önceleri, çocuklar sadece gündüzleri para bulmaya için sokaklara çıkıyordu. Geceleriyse, uyumak için evlerine dönüyorlardı. Şimdiyse, çocuklar sokaklarda daha fazla zaman geçiriyorlar ve genellikle sonunda sokaklar onların evleri oluyor.
"Kız çocukları da artan oranda gece vaktinde sokakta oluyorlar. Bu gelirlerin aşınmakta olduğunun, işsizliğin ve insanların ailelerine bakamayacak duruma gelmelerinin bir yansıması" diyor Gençlik ve Spor Bakanı Marina Nsingo.
Çocuklar dileniyorlar, yan kesicilik yapıyorlar ve arabaları gözetmek, dükkan koridorlarını süpürmek ve esnafa kolileri taşımada yardım etmek gibi işler yapıyorlar. Bazıları yemek satıyor diğerleri hayat kadınlığı yapıyorlar.
Bazıları çocukların aile için problemler ve şiddet nedeniyle evlerini terk ettiklerini söylese de, finansal ihtiyaç çocukları sokaklarda yaşamaya iten en önemli unsur olarak zikrediliyor.
Ne yazık ki yakın gelecekte bu durum iyileşecek gibi görünmüyor.
UNICEF'in yakın zamanda öksüz ve savunmasız çocuklar üzerine yaptığı bir araştırma, ailelerin AIDS nedeniyle hayatlarını kaybetmeleri nedeniyle önümüzdeki birkaç yıl içinde sokak çocuklarının sayısının artabileceğini gösteriyor.
Şu anda 1 milyon Zambiyalı HIV virüsü taşırken her yıl 94 bin insan AIDS ile bağlantılı hastalıklar nedeniyle ölüyor.
Nsingo'ya göre, sokak çocuklarının yarısından fazlası öksüz ya da yetim.
Öksüz çocukların sayısı giderek artması Afrika'da geleneksel olarak öksüzlerin bakımını üstelenen "geniş aile mefhumunun" üzerinde de gerilim oluşturuyor.
Şiddetli açlıkla karşı karşıya olan artan sayıda çocuğun geçimlerini sokaklarda sağlamaktan başka seçenekleri kalmıyor. Orada bile yaşam oldukça zor.
Goma, çoğu zaman daha küçük yaştaki çocukların yoldan geçenlerin ilgisini çektiğini ve onlara sempatik geldiğini söylüyor. Goma hayatta kalmak için daha fazla dileniyor, dükkan sahipleri için sıradan işler görüyor ve hırsızlık yapıyor.
"Çalmak hoşuma gitmiyor ama başka seçeneğim yok, pazardan atıldım, insanların bana acıması için fazla yaşlıyım. Onlar benim sadece bir hırsız olduğumu düşünüyorlar ama ben hep bir hırsız olmadım; açlık nedeniyle hırsızlık yapmaya zorlandım" diye ekliyor Goma.
Nsingo sokaklarda yaşayan çocukların sayısında artarken, yoksulluğun giderek derinleşmesi çocukların makul bir hayat sürdürebilme umudumu her zaman olduğundan daha da belirsiz hale getiriyor.
Dünya Bankası 10.3 Milyon nüfuslu Zambiya'nın yüzde 73'ünün fakir olduğunu ve günde 1 dolar'dan az bir miktar ile yaşamlarını sürdürdüğünü tahmin ediyor.
"Eskiden restoranların ve otellerin çöp kutularında et parçaları ve pirzolalar bulurduk, ama şimdi insanlar yiyeceği çöpe atmıyorlar yiyemediklerini daha sonra yemek için paketliyorlar" diyor 16 yaşındaki Nonde Mumba.
"Oteller ve restoranlar yemek artıklarını köpek sahiplerine satıyorlar. Yiyecek bulmak zor, bu yüzden kötü besleniyoruz ve çürümüş yiyecekler yediğimiz için ishale karşı hassasız".
16 yaşındaki diğer bir çocuk, Masuzyo Muhango'nun Lusaka'nın ana caddelerinden Kahire Yolu'nda "en uzun süredir iş yapan" sokak çocuğu olduğu söyleniyor; 7 yaşından beri sokakta yaşıyor.
Sadece üç yıl önce dilenerek günde 20 dolar kazanabildiğini söylüyor. Ama şu anda dilenerek 5 dolar bile kazanmanın zor olduğunu, çünkü şu anda çok daha fazla çocuğun dilenmekte olduğunu söylüyor.
Muhango "Şu anda bizim gibi dilenen o kadar çok çocuk var ki, geceleri para kazanmak için insanlara seks yapmayı önermek ya da daha az sokak çocuğunun bulunduğu yerlere gitmek zorunda kalıyorum" diyor.
Muhango gibi kızlar korunmasız cinsel ilişkide bulunma durumunda kaldıklarından, cinsel ilişkiyle bulaşan hastalıklara karşı korumasızlar. Bu hastalıkların sokak çocukları arasında gittikçe yaygınlaştığı söyleniyor.
Aynı zamanda kötüye giden Zambiya sağlık sistemi kendi bakımları için gerekli kaynağa sahip olmayan insanlara çok az şey öneriyor. Bu durum çocukların cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve diğer hastalıklar karşısında yeterli tedavi görmelerini olanaksızlaştırıyor.
Muhago şimdi sokaklarda çok daha fazla suç işlendiğini belirtiyor.
"Önceleri bir aile gibiydik. Bazı erkek çocukların sokaklarda bana baktıklarını hatırlıyorum; bulduğumuz yiyecekleri paylaşır ve bazen birbirimize giysi alırdık" diyor Muhago ve bir gözlemini ekliyor, "Ama şimdi aynı çocuklar bulduklarımı onlara vermezsem beni dövmek ve tecavüz etmek istiyorlar. Bunlar para bulmak zor olduğu için meydana geliyor; bu yüzden eski dayanışmamız artık yok, artık acımasız bir mücadele sürüyor sokaklarda".
Mumba da çetelerden şikayetçi "Seni sokaklarda koruması için güçlü bir çeteye girmek zorundasın, ama aynı zamanda bu koruma için para ya da benzerleriyle ödeme yapmak da zorundasın." Çeteler arasında üstünlük kurmak için meydana gelen savaşlar artık sık sık meydana gelen olaylardan biri diyor Mumba.
Bu çatışmalardan bazıları ciddi yaralanmalara yol açıyor. Emniyet Kurban Yardım Biriminde görevli Eugenia Mbuyambango bu yaralanmaların daha çok yoldan geçenler tarafından rapor edildiğini çünkü çocuklar arasında sessizlik antlaşması olduğunu söylüyor.
"Arkadaşlarını gammazladıkları görülürse artık güvende olmadıkları için başka bir kente gitmek zorunda kalıyorlar. Aynı zamanda zayıf ve diğer saldırılara karşı daha korunmasız gibi görünecekler. Biz onlara daha fazla yardım etmek istesek de, sokak çocukları şiddete maruz kaldıklarında bize söylemiyorlar" diyor Mbuyambango.
Kaçınılmaz olarak çocuklar arasında madde kullanımı da artıyor çünkü çocuklar karşılaştıkları kafa karıştırıcı gerçeklikten bir çeşit kaçış yolu arıyorlar.
Bir sosyal görevli olan Ruth Mendosa'nın Lusaka, Livingstone, Kitwe ve Ndola'daki sokak çocukları üzerine yaptığı araştırma uyuşturucu kullanımının çocuklar arasında yüksek oranda olduğunu gösteriyor, 11 yaşından büyük çocukların yaklaşık dörtte biri uyuşturucu madde kullandığını kabul ediyor.
Kullanımı en yaygın olan uyuşturucu esrar; bunun yanında tiner, bali, "jenkem" (mayalanmış lağım artığı), petrol ve kokain de kullanılıyor. Sokak çocukları sigara ve alkol de kullanıyor.
Bir Güney Amerikalı olan Mendosa, 1980'lerin başında Zambiya'ya ilk geldiğinde Zambiya'daki sokak çocuklarının Brezilya'daki benzerlerinin standartlarından daha rahat bir yaşam sürdürdüklerini düşünmüş.
"İnsanlardan yiyecek ve para alabiliyorlardı, dükkan sahipleri onlara battaniye ve eski giyecekler veriyorlardı ve arkadaşlarıyla gruplar halinde uyuyorlardı. Şanslı olduklarını düşünmüştüm" diyor Mendosa ve ekliyor "Ancak yıllar geçtikçe, bu şartların yok olduğunu görüyorum. Şimdi sokaklar eskisi kadar dostça davranmıyor şu anda Rio'daki çocukların şartlarına sahipler ve bu çok kötü. Hiçbir zaman bu noktaya gelineceğini düşünmemiştim".
Nsingo fon yokluğu nedeniyle hükümetin etkinliğinin azaldığını belirtiyor ve birçok sokak çocuğunun durumunu iyileştirmeye durumu el vermiyor. Bu nedenle hükümet yardımı UNICEF'ten, kiliselerden ve sivil toplum örgütlerinden bekliyor.
Bakan çocukların sokaklardan alınıp, onların ihtiyaçlarını karşılayacak bakım merkezlerine konulmalarını istiyor. Bu merkezler sokak çocukları için en iyisini kalpten isteseler de, çocukları buna ikna etmekte oldukça zorlanıyorlar.
Medosa'ya göre çok uzun süredir disiplinsiz yaşayan çocukların belirli rutinler, sorumluluklar ve kurallar altında düzenli bir hayat yaşamaya başlamaları onlara son derece zor geliyor. Aynı zamanda sokaklarda kazandıkları para ne kadar yetersiz olsa da bu olmaksızın yaşamak onlara zor geliyor.
Durumun sokak çocukları için gittikçe zorlaştığını söyleyen Mendosa "yapılacak tek şeyin çocuklarına bakabilmeleri için ailelerin güçlendirilmesi" olduğunu belirtiyor. (ZG/CC/EÜ)
* Zarina Geloo'nun 27 Aralık 2004'te IPS haber ajansının geçtiği haberini Cihan Cinemre Türkçeleştirdi.
