Şili | Ne oldu, ne olacak?

 Fotoğraf: Şili Cumhurbaşkanı Gabriel Boriç, sonuçları değerlendiriyor/El Pais

 *            *           *

"Anayasa Meclisi rıza kaybına uğramıştı,
yeni anayasa minimalist olmalı"

Adolfo Ibáñez Üniversitesi hukuk fakültesi dekanı, Isabel Aninat: Sonuçlar ortada. Yaklaşık iki yıl önce, seçmenleri yüzde 78,3'ü yeni anayasa lehine oy kullanmıştı. Dün, yüzde 61,87'si değişiklik önerisini reddetti. Pek çok yeni düşünce ortaya çıkabilir ama bir şey çok açık: Şili'de anayasal süreç devam edecek. Sonuçlar ortaya çıktıkça, sağ da dahil olmak üzere siyasi yelpazenin her kesiminden, yeni baştan başlama taahhütleri yükseldi. Önümüzdeki haftalarda, bir sonraki kongrenin tasarımı üzerinde anlaşmaya varılması gerekiyor. 

Son haftalarda güç kazanana bazı düşünceler var: 2023'ün ilk ayları içinde Anayasa yazımı için daha dar ve daha kısa zamanda görev yapacak yeni bir kurul için seçim yapılması gerekiyor (düzenleyici organın bunun için en az 120 güne ihtiyacı var) Cinsiyet eşitliği üzerinde anlaşmaya varılmış gibi görünse de, özellikle bağımsızlar ve Yerlilere kurulda tahsisi edilecek koltuk sayısına ilişkin olarak seçim usullerinde değişiklikleri olacak. Bu konudaki tartışma dikkatleri üzerine toplayacaktır. Ancak düşüncelerin, önerilen metnin neden reddedildiğine odaklanması önemli.

Sonuçlar çeşitli açılardan açıklanabilir. Anayasal açıdan, farklı anketlerin gösterdiği gibi, ret kısmen önerinin bağlamından kaynaklanıyordu. Anayasa Meclisi üyelerinin onaylanmayan pek çok anlamsız davranışı oldu. Sadece kimi üyelerin yol açtığı skandallar nedeniyle değil, görüşmelerin başlamasından kısa süre sonra bütün heyet rıza kaybına uğradı. Bununla birlikte, metnin kendisi de bir ret nedeniydi. Kesişen fikirlerin birlik içinde olmadığı alanlarda güçlü vurguları olan (çoğulculuk bunlardan biriydi), tarihi kurumlardan (örneğin Senato veya yargı) uzaklaşan ve işleyen bir demokrasi için kurumsal tasarımlardan ziyade konulara ve gruplara daha fazla önem veren öneriler ortaya koyan bir metin oldu.

Yeni bir anayasal süreç aynı anayasal sorunları, siyasi sistem, sosyal haklar, yerel yönetimler, yargı, iklim değişikliği vb, ele almak zorunda kalacak. Hangi önerilerin taslaktan çıkarılması gerektiği üzerine düşünmek, önümüzdeki ayların kilit anayasal uygulama konusu olacak. Çok ihtiyaç duyulan geniş çoğunluğun inşasına izin verecek minimalist bir metin fikrine geri dönüş için uygun bir fırsat doğdu. 

"Anayasa Meclisi orta sınıf gençliği yansıtıyordu,
halkı değil, Boriç ılımlılara dönmeli"

Şili Üniversitesi Halkla İlişkiler Enstitüsü Müdür Yardımcısı Robert Funk: Şili'nin anayasa önerisinin seçmenlerin yüzde 62'since neden reddedildiğine yeterli bir açıklama getirmek için henüz çok erken olsa da, kimi sorunlar en başından beri ortadaydı. Anayasa Meclisi toplanmadan önce bile, sağlık hizmetleri konusunda kampanya yürüten bir üyenin kanser olduğu konsunda yalan söylediği ortaya çıkmış ve istifa etmek zorunda kalmıştı. Daha sonra, Anayasa Meclisi  açılışında milli marşın söylenmesine itiraz eden kimi kongre üyelerinin yuhalamaları işitildi. Bu olaylar Anayasanın tonunu belirledi: kimliğe, Yerli haklarına vurgu ve en temel cumhuriyetçi geleneklerin sorgulanması. Bu, Şili'nin üniversite eğitimli orta sınıf gençliğinin çoğunun görüşlerini yansıtıyordu ama seçmenlerin genelini değil.

Bu görüş yalnızca Anayasa Meclisi üyelerinin davranışlarını değil, metni de etkiledi. Ekim 2019'daki protestocular hakların genişletilmesini ve sosyal hizmetlerde iyileşme umarken, Anayasa taslağı çok daha ileri gitti: Yargı sistemini değiştirdi, yarı federal bölgesel hükümetler kurdu ve kontrol ve dengeleri ciddi bir zaafa uğratacak şekilde Senato'yu lağvetti. Belki de en tartışmalı olanı, Yerli haklarını tanıma konusundaki övgüye değer çabaları arasında, yeni anayasa ülkenin ilk uluslarına belirsiz bir biçimde tanımlanmış bir dizi konuda veto hakkı sundu. Birçok Şilili'ye için bu bir azınlığa tercihli muamele edilmesi olarak göründü.

Cumhurbaşkanı Boriç, oylama sonrasında televizyonda yayınlanan konuşmasında, "Cumhurbaşkanı olarak, bu mesajı alçakgönüllülükle kabul ediyorum ve sahipleniyorum. Halkın sesine kulak vermeliyiz" .... "Maksimalizm, şiddet ve hoşgörüsüzlük bir kenara bırakılmalıdır." dedi.  Belki de bu hafta gerçekleşecek bir kabine değişikliğini ima etti. Ret oyu başkanın siyasi sermayesini zayıflatabilir, ancak aynı zamanda bir fırsattır da. Kendi koalisyonunun ve muhalefetin ılımlılarına ulaşmayı başarırsa, yasama gündeminde ve yeni anayasal süreçte ilerlemeyi sağlayacak bir yol oluşturabilir. Sorun, Komünist Parti'nin ve diğer katı sol grupların desteğini kaybedip kaybetmeyeceğidir.

"Şilililer politik liderlerin azınlıkta olduğu
Anayasa Meclisinin kendilerini temsil etmediğini hissettiler"

Sivil Toplum Kuruluşu "Chile Transparente" İcra Direktörü Maria Jaraquemada: Referandum sonuçları neredeyse herkes için şaşırtıcıydı. Anketler "ret" seçeneğine 10 puanlık bir avantaj tanıyordu ama hiçbiri yeni Anayasa önerisinin bu kadar açık farkla reddedilebileceğini öne sürmemişti. Açıkçası Şilililer, toplumsal hak savunucuları ve liderlerinin çoğunlukta siyasetçilerin azınlıkta olduğu bir Anayasa Meclisince önerilen metnin kendilerini temsil etmediğini hissettiler. 

Cumhurbaşkanı Boriç hükümeti "kabul" tercihini destekledi ve şimdi referandum soncundan ciddi darbe aldı. Bu sürecin nasıl devam edeceğini görmemiz gerek. Ret oyunu destekleyen siyasi partilerin neredeyse tamamı, yeni bir Anayasa Meclisi'ni kabul edeceklerini, ancak büyük olasılıkla üyelerin seçimine ilişkin kuralların değiştirilmesinden yana olduklarını dile getiriyor. Şimdi, Kasım 2019'da olduğu gibi, Anayasa Meclisi, önümüzdeki aylarda nelerin müzakere edileceğini izleyeceğimiz yer olacak. İyi haber şu ki, Şili'de yeni Anayasanın yolunu bir kez daha kurumsal bir anlaşma açacak. Ancak, sürecin kendisinin kusursuz işlediğini not etmek önemli. 10 yıl sonra ilk kez zorunlu oylamayı geri getiren bu referandumda yaklaşık 13 milyon kişi oy kullandı. Bu, katılıma da yansıdı: İlk etapta anayasal meclisin kurulmasını onaylayan 2020 referanduma seçmenleri sadece yüzde 51'i katılmışken, Pazar günü yüzde 86'sı oy kullandı.

"Sonuç şok edici, 
Boriç çok parçalı solu uyuma teşvik etmeli"

Prof. Rossana Castiglioni Diego Portales Üniveristesi öğretim üyesi ve Journal of Politics in Latin America editörü

Universidad Diego Portales öğretim üyesi ve Journal of Politics in Latin America editörü Prof. Rossana Castiglioni: Şilililer, yurttaşlarca seçilmiş üyelerden oluşan bir Meclisin yazdığı yeni Anayasayı kabul veya reddetmek için sandık başına gittiler. Son birkaç haftanın kamuoyu yoklamalarının çoğunun yeni Anayasa'nın reddedilmesini öngördüğü göz önüne alındığında, Şili'deki halk oylamasının sonucu, tamamen şaşırtıcı değil. Bununla birlikte, sonucun kendisi, yalnızca yeni Anayasa'nın büyük çoğunlukla reddedilmesi göz önüne alındığında değil, seçim sonucunu daha geniş siyasi bağlama yerleştirdiğimizde de şüphesiz şok edici. 

Muhtemelen yakın gelecekte sağlanması gereken en önemli şey, yurttaşların kalplerini ve zihinlerini kazanmaya adanmış bir anayasal değişiklik süreci getirmek. Bunu yapmak kolay olmayacak. Siyasal partilerin ve liderlerin uzlaşmaya, fedakarlık yapmaya ve karmaşık konularda zor kararlar almaya istekli olmalarını gerektirecek. Kongre, bu seçim sonucunun getirdiği siyasi zorlukların üstesinden gelmede çok önemli bir role sahip olacak ve Cumhurbaşkanı Gabriel Boriç hükümeti, çok parçalı bir solda uyumu teşvik için çaba göstermerk zorunda kalacak. Önemli bir sorun, hiçbir siyasal gücün Kongre'de çoğunluğa sahip olmamasıdır. Siyasi partiler ve aktörler geniş bir koalisyon kurmaya, Kongrede disiplin aşılamaya ve önemli düzeyde sorumluluk ve diğerkamlıkla davranmaya istekli ve yetenekli olmalıdır.

(AEK)