Sekiz Soruda Kimyasal Silahlar

Hazırlayan: Yağız Tanrıvermiş - Haluk Kalafat

7 Nisan 2018 Cumartesi günü Suriyeli muhalif güçler, Doğu Guta’nın Duma kasabasında Suriye yönetimini, muhaliflere karşı kimyasal silah kullanmakla suçladı.

Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (OPCW) heyetinin bugün Duma'ya incelemeler için girmesi bekleniyordu. Ancak Reuters heyetin ziyareti çatışmaların durmamamıs nedeniyle ertelendiğini duyurduğu.

Bir hafta boyunca bu iddia uluslararası kamuoyunda tartışıldı.

14 Nisan 2018 Cumartesi günü ABD, İngiltere ve Fransa, kimyasal silah saldırısından sorumlu tuttukları Suriye rejimine mesaj vermek amacıyla Şam ve Humus'taki üç hedefe füze saldırısı yaptı.

Suriye savaşının başlangıcından kimyasal silah kulllanımı tartışmaları dönem dönem yaşanıyordu. Suriye biyolojik silah bulunduran 8 ülkeden biri olduğu için bu iddialar her zaman ses getirdi.

2013 iddiaları

Beşar Esat yönetiminin kimyasal silah kullandığına yönelik iddiaların en ciddilerinden biri Ağustos 2013'te muhaliflerin dolaşıma soktuğu bir video görüntüsü sonrası yaşanmıştı.

O günlerde kimyasal silah kullanımı iddialarını araştırmak üzere Birleşmiş Milletler Uluslararası Araştırma Komisyonu uzmanları Suriye’deydi.

Bu komisyonun raporu Eylül 2013’te yayınlandı. Raporda Suriye’de Sarin gazı kullanıldığına dair bulgulara rastlandığı ancak hangi güçler tarafından kullanıldığının tespit edilemediği açıklandı.

Suriye yönetimi kimyasal silah kullandığına dair önceki iddialar üzerine zaten Şubat 2013’te BM uzmanlarının ülkeye girişine izin vermişti.

Birleşmiş Milletler Uluslararası Bağımsız Suriye Araştırma Komisyonu Başkanı Carla del Ponte, Suriye'deki savaşın kurbanlarının ifadelerine dayanarak muhaliflerin sinir gazı sarin kullandığını açıklamıştı.

Suriye’de hükümet güçlerinin kimyasal silah kullandığına dair bir kanıta rastlamadıklarını belirten Del Ponte, muhaliflerin kullandığına dair ise “güçlü, somut şüpheler bulunduğunu, ancak henüz kesin kanıtlar olmadığını” ifade etmişti.

2016 raporu

Kimyasal saldırı iddialarını inceleyen BM ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün (OPCW) 2016’da tamamlanan araştırması sonucunda hükümet yanlısı güçlerin en az üç kere klorin kimyasalını kullandığı açıklanmıştı.

2017 iddiaları ve El Şayrak havaalanına saldırı

Nisan 2017'de ise Han Şeyhun'da 80 kişinin öldüğü bir saldırının ardından BM ile OPCW'nin ortak araştırması, Suriye hükümetini bölgede kimyasal silah kullandığı bulgusuna varmıştı. 7 Nisan 2017 günü Suriye hükümetinin İdlib'te kimyasal silah kullandığı yönündeki iddialar üzerine ABD, El Şayrak hava üssüne füze saldırısı düzenledi. O saldırıda 59 tomahawk füzesi kullanılmıştı.

Suriye savaşı bir kez daha kimyasal silah kullanımı nedeniyle Birleşmiş Milletleri'in araştırmasına tabi tutulacak.

Rusya dün (17 Nisan), kimyasal silah iddialarını araştırmak üzere ülkeye gelen OPCW heyetinin Çarşamba günü Duma'ya erişimine izin verileceğini açıkladmıştı; ancak ziyaret gerçekleşmedi.

Peki OPCW nedir? Ne zaman ve ne amaçla kuruldu? Araştırmasında hangi kriterleri kullanıyor? Kitle imha silahları nelerdir? Hangi ülkeler kimyasal silah üretiyor?

Kimyasal Silahlar Konvansiyonu nedir, ne zaman imzalandı?

Kimyasal ve biyolojik silahların yasaklanmasına yönelik hükümetler arası görüşmeler ile, 1968'de 18 ülkenin dahil olduğu Silahsızlanma Komitesi ile başlatıldı. Silahsızlanma Komitesi, Birleşmiş Milletler’de Genel Kurul’un birinci komitesi olma özelliğini taşıyor.

Birleşmiş Milletler 1969 yılında; insanlar, hayvanlar ve bitkiler üzerinde doğrudan toksik etkileri nedeniyle kullanılan her türlü katı, sıvı ve gaz halindeki kimyasal maddeler, kimyasal silah olarak tanımladı.

Silahsızlanma Komitesi adı, çeşitli isim değişiklikleri ve düzenlemelerle 1984'te Silahsızlanma Konferansı (CD) oldu. 2 Eylül 1992'de Silahsızlanma Konferansı, Kimyasal Silahlar Konvansiyonu'nu kapsayan (tam adıyla Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Konvansiyon/Sözleşme - CWC) yıllık raporunu Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'na sundu. Genel Kurul, 30 Kasım 1992'de Konvansiyon'u onayladı ardından BM Genel Sekreteri de 13 Ocak 1993'te Paris'te Konvansiyon'u imzaya açtı. CWC yürürlüğe girdiği 29 Nisan 1997 tarihine kadar imzaya açık kaldı.

Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü 13 Mayıs 1997 tarihinde kuruldu ve Genel Direktör görevine Brezilya'dan José Bustani atandı.

Örgütün işleyişinden Genel Direktörler sorumlu. Örgüt senede bir Konvansiyon'a taraf olan ülkelerin toplandığı konferans için toplanıp sözleşme gereği ülkelerin faaliyetlerine yönelik bulgu, iddia ve araştırmaları görüşür. Genel Direktör ataması da bu konferanslarda yapılır. Örgütün ikinci Genel Direktörü 25 Temmuz 2002'de Arjantin'den Rogelio Pfirter oldu. Şu an direktör 25 Temmuz 2010'da göreve başlayan Türkiye'den Ahmet Üzümcü.

Hangi ülkeler Konvansiyon'a imza atmadı?

Konvansiyon'a 189 ülke imza attı. İmza atmayan 7 ülke var: Angola, Güney Sudan, İsrail, Kuzey Kore, Mısır, Mymbar ve Suriye.

Konvansiyon’a göre kimyasal silahın tanımı nedir?

Kimyasal silah genel olarak, zehirli kimyasalları içinde barındıran bir taşıma aracı, bir bomba ya da mermi olarak tanımlanıyor.

Konvansiyon ise çok daha geniş bir tanım kabul ediyor. Tanıma göre kimyasal silah, kimyasal tepkime yoluyla ölüme, sakatlığa, geçici sakatlanmaya veya duyu kaybına yol açan tüm zehirli kimyasallara ve öncü maddelere denebilir. Harp malzemesi olsun ya da olmasın kimyasal silahları taşımak üzere tasarlanmış her malzeme silah olarak sayılır.

Kimyasal silahlarda kullanılan zehirli kimyasallar veya kimyasal silahlar için geliştirilen zehirler, boğucular, cildi kabartanlar, kanı zehirleyenler ve sinir gazları olarak sınıflandırılıyor. En çok bilinen çeşitleri ise boğucu klor ve fosgen, yakıcı ve cildi kabartan hardal ve levizit, kanı zehirleyen hidrojen siyanür ve sinir sistemini bozan sarin, soman ve VX (sinir gazı).

Bazı zehirli kimyasallar ve taşıyan maddeler sanayide kullanılıyor. Örnek olarak, temel ham madde olarak kullanılan zehirli kimyasallar, tümör benzeri aşırı büyüme gösteren hücrelerin durdurulmasına yarayan kimyasallar, gaz dezenfektan, bitki ve böcek öldüren kimyasallar olarak verilebilir. Bu kimyasallar, Konvansiyon’un belirlediği kotanın üzerinde üretilmesi veya stok yapılması halinde kimyasal silah olarak sayılıyor.

Konvansiyon neden hazırlandı?

Konvansiyon, zehirli kimyasalların sadece kimyasal silah dışında kullanımı ve üretimini teminat altına almak amacıyla hazırlandı.

OPCW'nin görev ve yetkileri neler?

Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (OPCW), kimyasal endüstrinin izlenmesinde yetkiye sahip ve kimyasal teknolojinin suistimal edilmemesi hususunda gözlemlerini yapıyor. OPCW bu görevini yerine getirmek için, kimyasal silah olarak kullanılabilecek veya kimyasal silah üretiminde kullanılabilen zehirli kimyasalları 3’e ayırıyor.

1. Sınıf kimyasallar geçmişte kimyasal silah olarak kullanılan ya da silah dışı kullanımı çok kısıtlı olmaları nedeniyle Konvansiyon’a göre direk tehdit olarak görülür.

2. Sınıf kimyasallar, 1. kategorideki kimyasalların öncü maddeleri ve çoğu endüstriyel kullanımı olan kimyasallardır.

3. Sınıf kimyasallar ticari amaçlarla bolca kullanılan fakat aynı zamanda ilk iki tip kimyasalların öncü maddesi olarak da kullanılabilecek maddelerdir.

Ayrıca organik kimyasallar olarak adlandırılan birçok organik kimyasalların üretim tesisleri de deklarasyon şartlarına ve doğrulama faaliyetlerine tabi.

Kimyasal silahın tanımı CWC tanımında neden daha geniş?

Yaygın düşünceye göre kimyasal silah bir zehirli kimyasal ile bir bombanın veya topçu mermisinin birleşiminden oluşur.Teknik olarak doğru da olsa bu tanım Kimyasal Silahlar Konvansiyonu'nun (CWC) kimyasal silah olarak yasakladıklarının çok küçük bir bölümünü kapsıyor.CWC’nin kimyasal silah tanımının geniş olmasının farklı sebepleri var. Çünkü kimyasal silah üretiminde ve kullanımında rol alan maddeler, yine bu bağlamda kullanılan askeri mühimmat ve öncü maddeler bu geniş tanıma giriyor. Kimyasal silah bileşenleri ayrı ayrı saklanmış ve silah haline getirilmemiş olabiliyor. Öldürücü nitelikte olmayan kimyasalların içinde bulunduğu bir cephanede, ateşlemeden hemen önce ikinci bir kimyasal ile karıştırılarak zehirli maddelerin hedefte yayılması sağlanabiliyor.Konvansiyon’un kimyasal silah tanımının karmaşık olmasının sebebi, başka kullanımlara da uygun maddeler ve teknolojileri de kapsayabilmesidir. Genelde barışçıl ve ticari sebeplerle kullanılan birçok kimyasal, kimyasal silahların üretilmesinde veya geliştirilmesinde kullanılabilir. Bu potansiyel tehdidi karşılayabilmek için CWC kimyasal silah tanımını olabildiğince geniş yapıyor.Bununla birlikte, kimyasal silahların, kimyasalların meşru kullanımını ve bu tür kullanımların yol açabileceği ekonomik ve teknolojik gelişmeyi gereksiz yere engelleyecek şekilde tanımlanmamasına özen gösteriliyor. Bu tanım, kimyasal silahların üretimi veya depolanmasını önlemek için, herhangi bir taraf devletin konvansiyonel silahları ve bunlarla bağlantılı dağıtım sistemlerini alma ve muhafaza etme hakkı ile barışçıl amaçlarla kimyasal madde üretme ve kullanma hakkının kısıtlanması ile sonuçlanamaz.Konvansiyon, kimyasal silahların parçalarının ayrı ayrı gösterilip anlaşmanın ihlalini önlemek amacıyla bu parçaların her birini kimyasal silah olarak tanımlıyor. Montajlarının yapılmamış olması ya da ayrı yerlerde saklanmaları bu parçaların kimyasal silah olarak tanımlanmasını engellemiyor. Tanımın üç bileşeniKonvansiyon'a göre ölüme yol açabilecek ya da zarar verebilecek kimyasalların yayılmasıyla direk bağlantılı olan ve bu amaçla tasarlanmış her şey kimyasal silahtır. Daha belirgin olarak bu tanım üçe ayrılır:

• Tanımın ilk bölümüne göre CWC tarafından belirli kotalarda ve izne bağlı olarak kullanılabilen tüm zehirli kimyasallar ve bunları barındıran maddeler kimyasal silahtır.
• Zehirli kimyasallar “kimyasal etkisiyle insanlarda veya hayvanlarda ölüme, geçici veya kalıcı yaralanmaya sebep olan” maddelerdir.
• Öncü maddeler ise zehirli kimyasalların üretiminde rol alan kimyasallar olarak tanımlanabilir.

Sarin gibi esas itibariyle meşru bir kullanımı olmayan bazı zehirli kimyasalların, çok limitli olarak koruma programlarında veya tıbbi araştırma ve izni verilen diğer sebepler dışında üretimi yasaktır.İki ayrı sebeple kullanılabilen (endüstriyel veya silahlanma için) kimyasal maddelerin kimyasal silah olarak sınıflandırılması ise daha zor. Mesela, klor, fosgen ve hidrojen siyanür gibi kimyasallar I. Dünya Savaşı sırasında kimyasal silah olarak kullanılmış olan aynı zamanda sayısız ticari ürünün içinde de bulunan bileşenler. Bu ayrımı yapabilmek için, iki farklı kullanıma uygun zehirli kimyasallar genel amaç kriteri doğrultusunda sınıflandırılıyor.Genel amaç kriterine göre, bir zehirli kimyasal ya da öncü madde kullanım niyetine göre tanımlanır. Bir zehir veya öncü madde, anlaşmanın şartlarıyla izin verilmiş, geliştirilmiş, üretilmiş ya da depolanmış değilse o madde bir kimyasal silah olarak tanımlanıyor. Tanım, bu şekliyle, kimyasal silah amacıyla kullanılan tüm kimyasalları anlaşmada belirlenmiş yasaklı maddelerden biri olup olmamalarına bakmaksızın kapsıyor.Konvansiyon açıkça kimyasal silahların amaçlarını belirtmiyor. Bunun yerine genel amaç kriteri anlaşmada yasaklanmamış diğer amaçları sıralıyor. Belirtilen amaçlar dışındaki kullanımlar kimyasal silah tanımına giriyor.Konvansiyon'un ikinci bölümü zehirli kimyasalların yayılması yoluyla ölüme sebebiyet ya da zarar verebilecek herhangi bir mühimmatı kimyasal silah olarak tanımlıyor. Bu mühimmatlara örnek olarak havan, topçu mermileri, balistik füzeler, bombalar, mayınlar veya püskürtme tankları verilebilir. Bunların kimyasal silah olarak adlandırılması için, bu silahların ilk bölümde belirtilen zehirli kimyasalları yayma amacıyla tasarlanmış ve yapılmış olmaları gerekiyor.Üçüncü ve son olarak, tanımın ikinci bölümündeki mühimmatlar ve aletlerle direkt bağlantılı olan ve bu amaçla tasarlanmış her alet kimyasal silahtır. İkinci bölümle alakalı olarak kesinlik ve özel amaç aranıyor. Böylelikle, sadece mühimmatla, zehirli kimyasallarla kullanılma amacıyla üretilen veya onların öncü maddeleri olan maddeler kimyasal silah tanımına uyar.

Konvansiyon kimyasal silah dışı alanları da kapsıyor mu?

Kimyasal silah tanımına girmemesine karşın Konvansiyon'un değindiği üç kimyasal türü var.

İsyan kontrol araçları

Konuyla ilgili bir başka tanım ise, CWC’nin bir savaş metodu olarak yasakladığı isyan kontrol araçlarıdır (RCAs). İsyan kontrol araçları “insanda maruz kalması halinde duyu veya kısa süreli fiziksel yeti kaybına yol açan, anlaşmada ismi geçmeyen kimyasal maddelerdir.”

Bitki yok ediciler

Bitki yok edicilerin bir savaş metodu olarak kullanılması CWC’nin giriş metninde yasaklanıyor. Fakat bitki yok ediciler anlaşmada özellikle belirtilmiyor ve bu maddelerin nasıl yok edileceğiyle ilgili bir açıklama yapılmıyor. Bu durum bitki öldürücülerde genel kriterlerin uygulanmayacağı anlamına gelmez. Diğer bir deyişle, zehirli bir kimyasalın kullanım amacı CWC tarafından yasaklanmış amaçlardan biriyse o madde bir kimyasal silah olarak düşünülür.

Toksinler

Toksinler yaşayan organizmalar tarafından üretilen zehirli maddelerdir. Toksinler biyolojik silah olarak da düşünülmesine karşın CWC’de değiniliyor. Toksinlerin savaşma amacıyla geliştirilmesi, üretilmesi ve depolanması Biyolojik ve Toksin Silahlar Sözleşmesi (BTWC) tarafından yasaklanıyor. Sözleşmenin tarafları toksin maddeleri yok etmekle yükümlü. Fakat, toksinler kendileri de kimyasal madde olsalar ve kimyasal silah uygulamalarına tabi olduklarından, otomatik olarak yukarda tanımları yapılan kimyasal silah ve zehirli kimyasallar olarak da tanımlanıyor. (Risin ve saksitoksin isimli iki toksin madde yukarıda belirtilen 1. sınıfta açıkça vurgulanıyor). Bunun nedeni, çok sayıda toksinin laboratuvarlarda doğada üretilen organizmalara başvurmadan sentezlenebilmesidir. Buna ek olarak, birtakım toksinler aynı zamanda sentetik kullanımındaki kimyasallardır. Yani CWC’ye göre, belli bir miktarda, yasal aktiviteler için kullanımlarına izin veriliyor.

Eski kimyasal silahlara ne oluyor?

Kimyasal silahların tanımıyla ilgili bazı çözülmemiş sorunlar hala var. Bunlardan biri eski kimyasal silahların durumuyla alakalı. Eski kimyasal silahlar ikiye ayrılır:

1) 1925’ten önce üretilen kimyasal silahlar

2) 1925-1946 arasında üretilmiş ve artık kimyasal silah olarak kullanılamayacak durumda olanlar.

İlk kategoriye giren eski kimyasal silahlar OPCW Sekreterliği tarafından 1925’ten önce üretildiği kanıtlanması halinde anlaşma tarafı ülkenin yasaları uyarınca zehirli atık olarak yok edilir veya elden çıkarılır.

İkinci kategoriye giren eski kimyasal silahlar ise diğer kimyasal silahlar gibi yok edilir fakat zaman aralığı ve yok edilme emri İcra Kurulunca değiştirilebilir. Bu kategorideki silahların artık kullanılamaz olup olmadığını belirlemede yönergeler henüz kararlaştırılmamış olup bu konuda çalışmalar devam etmektedir. Bu tip silahların sınıflandırılması hala tartışmalı bir konudur. (HK)