Dolayısıyla sakatların sık yaşanan sağlık sorunlarının önlenmesi, izlenmesi, bakımı, tedavisi ve bunlara yol açan sorunların çözümlenmesi, gerekli destek sistemlerinin kurulması "hasta hakları"nın gerekleri arasındadır.
Her soruna yönelik olarak verilmesi gereken hizmetlerle ilgili düzenlemelerin yapılması, bu konuda nasıl yaklaşılacağına ilişkin rehberlerin hazırlanması, gerekli sağlık kurum ve personelinin yetiştirilmesi ve hizmetin sunulması "sağlık hizmetine ulaşma ve yararlanma hakkı"nın gereğidir.
Bu bağlamda sakatların sık karşılaşılan sorunlarına yönelik olarak şu konuları ve bunların gerektirdiği hizmetleri sıralayabiliriz.
Omurilik zedelenmelerinin bakım ve izlenmesi
Omurilik zedelenmeleri sıkça karşılaşılan ve "bütüncül" bir sağlık hizmetini gerektiren, çok özel ama genel durumu çok bozan, ya tekerlekli sandalyeye ya da yatağa mahkum bırakan bir "sakatlık" halidir.
Bu tür sakatlıklarda; öncelikle yapılabildiği oranda nedene yönelik tedavinin tam yapılması gereklidir. Bunun için tanı ve tedavi araç gereçlerine zamanında ulaşılabilmesi, tanı ve tedavi işlemlerinin tam ve etkin bir şekilde yapılabilmesi yine sağlık hizmetine ulaşma hakkının bu kişiler için "somut" karşılığıdır.
Diğer yandan nedenin ortadan kaldırılamadığı ve sakatlıkla ilgili sorunun sürdüğü durumlarda da;
* Sürekli izleme ve gereksinim duyulan her türlü destek ve yardım,
* Ortaya çıkabilecek ek sorunların erkenden fark edilebilmesi ve önlenmesi,
* Bu tür hizmetlerin talebi karşılayacak sayı ve dağılıma sahip sağlık alt yapısının oluşturulması ve bu tür kuruluşların her yerde varlığı,
* Gerektiğinde acil ve yoğun bakım sistemlerinin oluşturulabilmesi,
* Kişinin gereksindiği, durumuyla ilgili sorunların gerektirdiği araç, gereç, tıbbi malzeme, ilaç özellikle de fizik tedavi olanaklarının sunulması "sağlık hizmetine ulaşma ve yararlanma hakkı"nın gereklerinden sayılmalıdır.
Kas atrofilerilerinin, eklem sertleşmelerinin önlenmesi
Fiziksel ya da diğer tür sakatlık hallerinde aktivasyon eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkan kas erimeleri (atrofileri) ve hareketi sağlayan organların kullanılmamasına bağlı eklem sertleşmeleri, her iki durumun kalıcılaşmasından kaynaklanan hastalıklar, sakatlık halini artıran tıbbi yoldan çözümlenmesi gereken sorunlar doğurur.
Dolayısıyla bir sakata hareketini ve aktivasyonunu sürekli kılacak her türlü eğitim ve ve fizik tedavi uygulamasını yapacak sistemler ve düzeneklerin kurulması da bu hakların kapsamı içindedir.
Bu sistemler, sakatların sakatlıklarıyla ilgili hizmet veren tüm sağlık kurumlarının bağlantılı birbirleriyle bağlantılı olmasını gerektirir. Bunların eşgüdüm içinde hizmet vermeleri de sağlanmalı ve ek çaba gerektirmeyen doğal bir akış içinde olmalıdır.
Örneğin herhangi bir enfeksiyon tablosu nedeniyle yatarak herhangi bir genel amaçlı sağlık kurumundan, hizmet almak zorunda kalan bir sakata, bu enfeksiyon tablosunun gerektirdiği hizmeti sunmak ve en iyi şekilde uygulamak yeterli değildir. Aynı zamanda onun sakatlığından kaynaklanan diğer tıbbi hizmet ve destek sistemlerinin o koşulda, yani o sağlık kurumunda kaldığı sürece sağlanması da gereklidir.
Dolayısıyla tüm sağlık kurumlarının buna yönelik düzenlemeleri yapmaları ya da en azından bu hizmetleri verecek kurumlarla bağlantıları kurmuş olmaları gereklidir.
Sakatlar da hastalık hallerinde gereksindikleri hiç bir hizmetten mahrum kalmamalı ve bu hizmetler ertelenmemelidir.
Yatak yaraları ve yarattığı sağlık sorunları
Ayakları üzerinde duramayan tüm sakatlık hallerinde, kişilerin belirli bir süre içinde, özellikle vücudun ağırlığını taşıyan noktalarda sürekli basınca bağlı yaraların oluştukları görülür. Bu tür yaralar hem gündelik yaşamı kısıtlayıcıdır, hem de kalıcı ve yaşamsal sağlık sorunlarına yol açabilir.
Bu yaraların oluşmadan önlenmesi, sakatların gereksindiği sağlık hizmetleri arasındadır.
Yaraların bir kez oluşmaları halinde başlayacak bir kısır döngü ile sakatlık hızla artar. Sakatlığın artışı hareketsizliğe yol açar, hareketsizlik de bu tür yaraların büyüyüp genişlemesine ve ek sorunlarla yaşamı zorlaştırmasına, hatta çoğu zaman ölüme neden olur.
Bu kısır döngüyü en başında önlemek, dolayısıyla bu tür sorunu olan sakata, herhangi bir sağlık hizmeti veren her sağlıkçının bu durumla ilgili olarak uyanık olması, gerekli önlemleri alması ve hizmetini buna göre planlaması gereklidir.
Yara oluştuğunda da onun uygun bir şekilde bakımı da sağlanmalıdır. Bu işi yapan kuruluşların sayısının, personelinin ve olanaklarıyla, kullanılan araç ve gereçlerin yeterli olması yine sağlık hizmetine ulşama hakkının bir gereğidir.
Yara oluşunun önleyecek bakımın gerektirdiği çeşitli araç ve gereçler vardır. Bunların bir bölümü çeşitli koruyucu kremler, jeller, pudralar gibi "kozmetik" diye nitelenen malzemeler arasında olduğu için sosyal güvenlik kurumlarının ödeme kapsamı dışındadır.
Diğer yandan basınç noktalarındaki sorunları önlemek ya da azaltmak için kullanılan, "havalı yataklar", "özel minder, yastık ve pedler" yine bu tür sakatlığı olanların gereksindiği araç, gereç ve malzemeler arasındadır.
Bunların da bazıları ya kapsam dışıdır, ya da sağlanması belirli koşulların yerine getirilmesini gerektiren hizmetlerdir.
Tüm bunları sakatın kendi olanaklarıyla sağlamasını istemek, onu sağlık hizmetinden mahrum bırakmak, dolayısıyla bir "hak ihlâli"ne yol açmak anlamına gelecektir.
İdrar ve dışkılama konusundaki sorumlar ve gereksinilen hizmetler
Kısır döngüye yol açan bir başka sorun da idrar ve mesane yollarıyla, dışkılama işlevlerinin bozukluklarında ortaya çıkabilmektedir.
Sakatların bu konularda uzmanlardan alacakları tıbbi bakım ve destek de çok önemlidir.
Bu sistemler sakatlık durumuyla olan ilişkisi ön görülerek işin başında planlanmalı ve uygun hizmet ve bakım, sürekli bir şekilde yapılarak bu sorunların ortaya çıkması engellenmelidir.
Sakatların bu sorunların önlenmesi bakımından sürekli "sıvı" almaları, posalı besinlerle beslenmeleri ve barsak ve idrar yolu rehabilitasyonu işlemlerinden yararlanmaları gereklidir. Bunların sağlanması ön koşuldur. Bu amaçla kullanılan araç, gereç ve besinler dahil gereksinim duyulan tüm malzemenin düzenli ve yeterli bir şekilde sağlanması gereklidir.
Bu durumun bir sonucu olarak ortaya çıkabilecek böbrek yetmezlikleri; özellikle kazalar sırasında doğrudan böbreğe yönelik travmalarla, ekstremitelerde dolaşımın durması ya da bedende oluşan toksik maddelerin böbrekte yaptıkları harabiyetler sonucu da oluşabilmektedir. Bu tür sorunlar kalıcı olduğunda da örneğin dializ vb. yöntemlerle kişinin yaşamı açısından şarttır. Yüksek maliyetli özel donanımı gerektiren, bu tür hizmetlerin, tüm ülke sathında yaygın olarak sağlanması yine sağlık hizmetlerine ulaşma bakımından önemlidir.
Sakatların gereksindiği, bu tür "özel" hizmetlerin sunulması da "sağlık hizmetlerine ulaşma ve yararlanma hakkı"nın gereği olarak kabul edilmelidir.
Her durumda tıpkı, beyin, solunum ve dolaşım fonksiyonlarının işler tutulması çabası gibi sakatlığa yol açabilen durumlarda boşaltım sistemlerinin de özel bir bakıma gereksinimi olduğu her düzeydeki sağlıkçı tarafından çok iyi bilinmeli, bu bilgiye sahip olunmadığında, uzman desteği talep edilmeli ve kişilerin bu destekten yararlanmaları sağlanabilmelidir.
Bu tür konularda yeterli bilgisi olmayan hasta ve yakınlarının, bilgilendirilmesi, eğitilmesi, sağlanacak bakım ve tedavi seçenekleriyle ilgili karar süreçlerine katılabilmeleri, aydınlatılmış onamlarının alınması, gizlilik ve güvenliklerinin sağlanması da bu kişilerin diğer "hasta hakları" arasında yer almaktadır.(MS/EÜ)
