Lêkolînvan Nîhat Gultekînî hevpeyvînên ku di demên cida cida bi Celîlê Celîlî re hatine kirin, di pirtûkekê de berhev kiriye. Weşanxaneya Lîsê pirtûk bi navê “Jiyaneke Li Pey Zanyariyên Kurdî – Kurdolog Prof. Dr. Celîlê Celîl” çap kiriye.
Di pirtûkê de li gel hevpeyvina Nîhat Gultekînî gelek hevpeyvînên din hene ku di navbera salên 1991ê û 2019ê de bi Celîlî re hatine kirin.
Hevpeyvînên ku di weşanên Rewşen, Ajansa Nûçeyan a Dîcleyê (DİHA), Nefel, Newepel, Nûbihar, Tîroj, K24, Dunya TV, Bûyerpress û Bîrê de hatine weşandin.
Hevpeyvînên ku di pirtûkê de hatine weşandin, li gel jiyana malbata Celîlan derbarê kar û xebatên Celîlê Celîlî yên li ser wêje, ziman, dîrok, bi giştî li ser civak û folklora kurdan de ne.
Derbarê Prof. Dr. Celîlê Celîlî deProf.Dr. Celîlê Celîl kurê Casimê Celil e:1908-1998, (Yê ku ji rewşenbîrên sereke bû di nav kurdên Sovyêta berê de û tê hejmartin ji ronakbîrên pêşîn, yên ku bingehê rewşenbîriya kurdî di Sovyêta berê de danîne. Ew di roja 24/10/1998 an de, li Yerîvanê, komara Ermenistanê çûye ber dilovaniya Xwedê). Celîlê Celîl, di roja 26 ê meha yanzdan, sala 1936 an de, li bajarê Yêrêvanê Ji dayika xwe çêbûye. Ji ber ku dê û bavê wî, sêvî bûn û li sêwîxanê mezin bibûn, wan xwandina xwe a pêşin li wir girtibûn, ji ber wê jî jîyan û karê wan bi bajarê Yêrêvanê ve hatibû girêdan, ango bibûn bajari û zarokên wan bajarî xwedî bûn. Mala Casimê Celil ji şeş kesan pêk dihat: Casimê Celîl û kebaniya xwe Xanima Celîl û her çar zarokên xwe: Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl, Cemîla Celîl û Zîna Celîl. Ji ber ku kurdîtî li bal wan gelekî xurt bû, mala Casimê Celil li Yêrêvanê, di nava behra ermenîyan de wek dibistanek kurdî bû.. Û wiha jî xwe parastîye. Ji destpêkê ve karê Casimê Celil bi jîyana rewşenbîriya kurdî ve girêdayî bû, dergehe mala wî her dem li ber çûn û hatina kurdan, vekirî bû. Vê malbatê ji roja roj de, Kurdîbûna xwe eşkere kiriye, veneşartiye û kêm jî nekirye. Ew pirtûkên kurdî yên pêşîn, ewên ku di salên 30-î de li Yêrêvanê çap dibûn, li ber destê Casimê Celil amadeyî çapê dibûn û di pirtûkxaneya mala wî de cî digirtin. Casimê Celil, evîndarê pirtûkan bû. Bi taybetî pirtûkên ku qala kurdan dikirin, yan jî ku bi zimanê kurdî bana... Û wiha Celîlê Celîl di gel birayê xwe yê mezin Ordîxanê Celîl û hedû xwîşkên xwe Cemîla û Zînê, di vê mala kurdperwer de hatin xwedî kirin, mezin bûn û di jîyana xwe de li ser rîya xizmeta çand û zanistiya kurdîtiyê fêrbûn û xwe ji vê rêkê dûr nexistin... Celîlê Celîl di dibistana seretayî de, deh salan li Yêrêvanê (1944-1954) bi zimanê ermenî, xwendiye, di pey re, di navbera (1954-1959). Li ûnîvêrsîtêta dewletê, a Yêrêvanê di fakûlta dîrokê de berdewamî kiriye.. Li ûnîvêrsîtê, di konfêransên komala zanistiyê a xwendekaran de li ser dîrok û çanda kurdan wek lêkolîner gelek axaftin kirine... Di sala 1959 de, piştî xwandina bilind, berê xwe daye bajarê Lênîngradê, înstîtûta Rohilatnasîyê, ji bona xwendina li aspîrantûrayê û wiha têza xwe a doktorayê bi navê (Serhildanên kurdan yên azadarîyê di salên 1850-1880 an de), di sala 1963 an de wergirtiye. Di sala 1964an de, vegeryaye Yêrêvanê û li înstîtûta rohilatnasîyê heta sala 1992 an, wek kurdzan kar kirye. Di Sala 1991 de li Moskvayê têza profêsoriyê (hebîlitation) parastiye. Çend salan li ûnîvêrsîtêta Yêrêvanêye ser navê Davît Anhaxt dersên kurdologîyê daye wek: Dîroka kurdan, Dîroka rojnamagîrya kurdî, êtnologîya kurdî û yên mayîn. Ji sala 1992 heta niha, li Awstryayê cîware. Ji sala 1994-a heta niha li Ûnîvêrsîtêta bajarê Wîenayê wek kurdzan, ser ziman, dîrok, çand û edebyeta kurdî kar dike û dersan dide. Di Akadêmîya zanistiyê de, çend salan lêkolînên xwe li ser kurdzanîyê bi berdewamî kar kirye. Di înstîtûta Pêdagogîyê de, ji bona amadekirina mamostayên zimanê kurdî, wek kurdolog û dîroknas du sêmêstran dersan daye... Lê belê ji ber ku di mala wan de evîndarîya mezin ser çanda, ziman, folklora kurdî, dîyanet û êtnologîya kurdî bi firehî hebû, wî karê xwe ya lêkolînê li ser van mijaran jî berfire kirye. Li akadêmîya zanistîya Ermenistanê dema ku karê xwe li ser dîroka kurdî ya sedsalîya 19 û destpêka sedsala 20 dikir, rastî gelek astengan hatiye. Hebûna zanîyarên ermenîya, yên ku lêkolînên xwe li ser bûyarên wan sedsalîya dinivîsandin, bi çavê dostanîyê li ser dîrokan kurdan nedinerîn. Ji ber wê jî, rê li ber dihat digirtin û tim rexne lê dihatin kirin... Nedihîştin lêkolînên xwe li Ermenistanê bi weşîne. Li pişt wan kesan çend kurdên hesûd û zikreş hebûn, ji nivîskarên ermenan re bibûn pal û pişt. Ji ber vê jî nivîsarên wî yên dîrokî li dervî Ermenistanê dihatin çapkirin, û bi taybetî li Moskvayê û Lênîngradê, ango Sankt-Pêtêrsbûrg. Û vê yekê ew aciz dikir, û gelek bele jêre çêdikirin, ta ku hina êrîşî wî dikir... Wî jî ji bona ku nêrvên xwe biparêze, heftê du rojan; Şemîyê û yekşemê diçû gundên kurdan; Çîrok, stran û destan didanhev û dinivîsandin... Paşê, di salên heyştêyî de, dema rê li ber vebû, sê caran (1982, 1985, 1988) bi demên dirêj, berê xwe daye nav kurdên Sûryayê û lêkolînên xwe li ser çand û folklorê wan berdewam kiriye...û wiha wî li ser matêryalên civandî li Sûryê, sê cild amade kirine. Akadêmîya Ermenistanê, bi tenê cildek ji wan berevokan bi navê (Zargotina kurdên Sûrîyê) çap kiriye û hew.. Prof. Celîlê Celîl gelek lêkolînên li ser dîroka kurdan wek pirtûk weşandine ji wan: Serhildana kurdan li sala 1880, Kurd li împeratoriya Osmanyê di nava sedsalîya XIX ya pêşinda", Ji dîroka jîyana kurdan a gelêrî û sîyasî di dawîya sedsalîya XIX-despêka sedsalîya XX", Dîroka têkoşînên kurdan li sedsalîya XIX –XX (tevî çend dîroknasên sovêta berê), „Rewşa têkoşîna kurdan li dewra nûda" (tevî çend dîroknasan).Ev pirtûk vekirî nehate firotin, her tenê dayîre û îdarên zanistî û sîyasî li hemû komarên Sovyêtê û wezarata wergirtin). Ji sedî zêdetir gotarên zanistî li ser cure-cûrên pirsên dîroka kurdan di kovarên zanîyarîyê de li Sovêtê çap û belav kirine. Ji salên 70-î de, dest bi civandin û lêkolînan kiriye, li ser qewl û beytên êzîdîyan. Di vî warî de jî, bi ser ketiye. Wî dor 200 nimûneyên qewl, beyt û duayên êzîdîyan civandine û cildekî kamil ji 700 rûperî amadekirye. Dor 50 qewl û beyt di du berevokan de weşandiye. Li ser vê jî hinek "Rewşenbîrên" kurd eciz bûne...?! Wekî „Celîlê Celîl bi propaganda dîyanetê mijûle"... Li ser ola êzîdîyan çend gotarên zanistî, çap kirine û di kovarên zanistî de belav bûne. Baldarya wî li ser sûfîzmê jî heye wek: Hûsêînî Helac, Îbrahîm Edhem, Huceta di navbera erd û esman de û yên mayîn. Du sê nivîsarên wî yên din jî hene hêj çap nebûne. Dema wî li Sûryayê lêkolînên xwe dikirin, destnivîsên kurdî bala wî dikişandin ser xwe, û wiha wî çend destnivîs dane hev wek: (Şêxê Senan) a Feqîyê Teyra, ku bi hunera nezîrîyê (Munazere) hatibû nivîsandin, wî ew destnivîs bi şertên zanistî û berhevdana sê destxetên nû çap kiriye. Ya dinê (Seyfelmulukê) bû a Sîyahpûş, ku nivîsara wî heta hingê nehatibû çapkirin. Wî ew destnivîs ji ser asasê çar nimûneyên cuda-cuda kamil kir û çap kir. Di gera xwe de, ew pêrgî destnivîsên gelek hilbestên hilbestvanên kurdên ku hîn nehatine naskirin bûye, wî helbestên wan civandine û di berevokekê de, bi navê (Keshkûla kurmancî) weşandine. Têde 70-80 hilbestên nû hene yên 30î zêdetir hilbestvanên kurdan. Pêre jî sê poêm: (Hespê reş ), (şerê Sîsêbanê)û (Dimdim), ku şaxine nû bûn, wî ew ji arşîva destnivîsên lênîngradê peyda kiribûn, û di vê berevokêda belav kirine. Berevokek (Sêzde rûpelên balkêş ji dîroka kurdan) weşandiye, ku ji her 13 nivîsar-lêkolînên wî ava bibû. Bingehê van nivîsara dokumêntên nû yên balkêş in, ji dîrok û çanda gelê kurdin. Di karkirina Dr. Celîlê Celîl a zanyarîyî de, zargotina kurdan cîhekî berfire girtye û karê wî bi pêşde biriye, wî tevî birayê xwe profêsorê ûnîvêrsîtêta Sankt Pêtêrbûrgê Ordîxanê Celîl û xûşka xwe a mûzîkar Cemîla Celîl li ser vê bergehê dora bîst pirtûk-berevokên zargotina kurdan çapkirine, yên ku li ser bingeha zanistyê hatibûn civandin û derskirin û çend pirtûk bi wergera xûşka wî Zîna Celîl hatine wergerandin ser zimanê rûsî û lîtvanî û çap bûne. Hêjayî gotinêye ku Dr. Celîlê Celîl li ser bingeha bîblîotêka mala xwe, li ser navê bavê xwe, Casimê Celîl Bîblîografîyekî stûr (ji 535 rûpera) ji weşanên kurdên Ermenistanê amade kiriye. Pirtûkên Dr. Celîlê Celîl bi gelek zimana hatine wergerandin wek: soranî, kurmancî, erebî, turkî, farisî, ermenî, rûsî, lîtwanî, almanî û hin ji wan du car û sê car hatine çapkirin. Ji pirtûkên herî şîrin ber dilê wî, pirtûka ku li ser serhildana Sêx Ubêydûllayê Şemdînanî ye... Ev pirtûka ku pêşmergên Kurdistanê di salên serhildanê de, di şikeftên çîyayên Kurdistanê weşandibûn û di nav xwe bela di kirin û di xwendin. Di van salan dawîn de, çalakiyên wî yên zanyarî bi berdewamî, bi zimanê kurdî, rûsî û almanî têne weşandin. Dr. Celîlê Celîl dibêje: (Karê min yê kurdologîyê belkî zêde bi berhem nebûya, heger atmosfêra mala me ser evîndarî û parastina dîrok, ziman û çanda kurdî nebûye. Di karê me yê zanîyarîyê da dewra mezin a dê û bavê min Casimê Celîl û Xanima Celîl, piştovanîya birayê min Ordîxanê Celîl û xûşkên min Cemîla Celîl û Zîna Celîl gekekî hebû..) Dr. Celîlê Celîl, salên dirêj li Ermenistanê, li hevalbendîya zanistiyê ya, rex sêntral komîtê a partîya Ermenistanê berpirsyarê para kurdzanîyê bû. Hem jî salên dirêj li (Hevalbendîya evîndarên pirtûkê), bûye serokê beşê kurdî. Bi alîkarîya vê hevalbendîyê wî pirtûkeke bîblîografîyayê ya biçûk, bi sernivîsara (Pirtûkên kurdî li Ermenistanê) çap kirye. Di sala 1979 de, bi pêşnîyara beşa kurdî a akadêmîya zanîyarîyêyê li Bexdayê, ji bona karên wî yên bi nirx û giranbaha di pileya kurdzanîyê de, navê endametiya şerefê (Andam miqaledarê akadêmîya Zanistîya Îraqê) dane wî û birayê wî Ordîxanê Celîl. Hem lî ew andemê PEN klûbê ye û çend salan li serkirdatyia wê de cî girtiye...Her wiha ew andamê înstîtûta kurdî ya Parîsê ye, û andamê hevalbendiya nivîskarên Ermenistanê ye. Di sala 1994an de, li Vîenayê, tevî çend hevalên xwe înstîtûta kurdzanîyê ava kirine û ji roja damezirandina wê ve û ta roja îro ew serokê wê institutê ye...înstîtûtê heta niha dor 10-12 pirtûkan li ser dîrok, edebyet û çanda kurdî weşandiye. Beşek ji bîbliografiya pirtûkên Prof. Dr. Celîlê Celîlî 1. Serhildana kurdan li sala 1880: Moskva 1966. (Bi zimanê rûsî). Her wiha di sala 1979 de bi zimanê erebî û sala 1987. (Bi kurdîya soranî li Bexdad, di sala 1992 an de li Stokholim û di sala 1998 an de li bi Tirkî Çavkanî: Konê Reş - 2006 / welatême.net |
(FD)
