* Fotoğraf: Pixabay
Amanda Hoover'ın WIRED internet sitesi için 12 Ocak 2023'te kaleme aldığı "Kraken Covid varyantı hakkında bilmeniz gerekenler" başlıklı makalesinin Türkçe çevirisini paylaşıyoruz.
COVID-19'un Kraken ismiyle de bilinen XBB.1.5 alt varyantı ABD'nin kuzeydoğusunu kasıp kavuruyor ve bağışıklığı atlatıyor. Ama bu, panik yapma zamanı olduğu anlamına gelmiyor.
Omicron, dünyadaki baskın COVID-19 varyantı olduğundan bu yana pek çok şekil aldı. Önce BA.1 vardı, sonra BA.5 geldi, ardından ise diğerleri, BQ.1 ve BQ.1.1 onu takip etti. Şimdi ise tüm gözler birbirine karışmış yeni bir harf ve sayı dizisinin üzerinde: Son haftalarda kuzeydoğu ABD'yi kasıp kavuran ve aynı zamanda Kraken olarak da bilinen XBB.1.5.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) XBB.1.5'i Omicron varyantının bugüne kadarki en bulaşıcı versiyonu olarak nitelendirdi ve ülkelerin uçuşlar gibi riskli durumlarda maske kullanımını değerlendirmesini salık verdi.
XBB.1.5, ABD'nin bazı bölgelerinde hızla baskın hale geliyor ve bazı uzmanlar XBB.1.5'in geçmiş enfeksiyonlar ve muhtemelen aşıların sağladığı bağışıklığı atlatabileceğinden endişe duyuyor.
Yeni bir varyant ne zaman bu kadar hızlı bir şekilde kartopu etkisiyle büyüse, ilgi uyandırıyor. SARS-CoV-2 virüsünün önemli varyasyonları daha fazla hastalık, hastaneye yatış ve ölüm anlamına gelebilir; bu da sağlık hizmetlerini zorlayabilir ve uzun COVID-19 oranlarını arttırabilir.
XBB.1.5'in sebep olduğu enfeksiyonlar artış gösteriyor olsa da DSÖ bu varyantın mutasyonlarının daha şiddetli enfeksiyonlar ile sonuçlandığını gösteren herhangi bir kanıt olmadığını söylüyor. Fakat henüz erken.
ABD'de COVID-19 kaynaklı hastaneye yatışların seyri yukarı doğru olsa da rakamlar 2022 yılının ilk zamanları yaşanan zirve noktalarının yakınından geçmiyor. Fakat hızlı hareket eden varyant, devam eden bir sorunu yeniden gündeme getiriyor: Aşılar nasıl güncellenmeli?
Aşılar nasıl güncellenmeli?
Washington Üniversitesi Viroloji Laboratuvarı COVID-19 dizileme direktörü Pavitra Roychoudhury, "Uzun bir süredir bu hızda hareket eden bir altsoy görmemiştik; dolayısıyla, bu durum, bu altsoyun dikkat etmeye değer olduğunu gösteren başka bir işaret" diyor.
Roychoudhury, varyantları teşhis edebilmek ve gelecekte aşıları nasıl tasarlayacağımızı göz önünde bulundurmak için gözümüzün erkenden varyantların üzerinde olmasının önemli olduğunu söylüyor:
"Tüm varyantlara karşı etkili bir aşı bulana kadar aşıları daha çok dolaşımda olması muhtemel olana göre tasarlamaya çalışmamız gerekiyor."
XBB.1.5 ya da nam-ı diğer Kraken alt varyantı, başka iki Omicron alt varyantının bir araya gelmesiyle oluşan bir altsoy. Bu bir araya geliş, bir kişinin aynı anda bir virüsün iki varyantı ile enfekte olmasıyla veya iki varyantın atık suda bir araya gelmesiyle ortaya çıkabiliyor.
Bu alt varyant, eğer kendisini fazlasıyla bulaşıcı kılacak iki avantaja sahip olduğu ortaya çıkarsa öne çıkabilir: Geçmiş enfeksiyonlardan veya aşılardan sağlanan antikorlardan kaçma yetisi ve COVID-19'un hücrelere girip insanları enfekte ettiği yer olan ACE2 reseptörlerine bağlanma gücü.
XBB.1.5 alt varyantına odaklanan Çinli araştırmacılar, Ocak ayının ilk günlerinde yayınladıkları bir ön araştırmada, XBB.1.5'in bu özelliklere sahip olduğunu savunuyor; ancak, araştırma henüz yayınlanmış ya da hakem değerlendirmesinden geçmiş değil.
Teksas Çocuk Hastalıkları Hastanesi Aşı Geliştirme Merkezi Eş Direktörü ve Baylor Tıp Fakültesi Tropik Tıp Ulusal Okulu Dekanı Peter Hotez, "Bu, bir nevi, üst üste gelen iki talihsiz mutasyon" diyor:
"Sadece bağışıklıktan kaçma özelliklerine sahip değil aynı zamanda bu esnada reseptöre bağlanma yetisini koruyabiliyor."
XBB.1.5 neden bu kadar hızlı yayılıyor?
XBB.1.5 insanların davranışları sebebiyle daha hızlı yayılıyor: 2020 ile karşılaştırıldığında çok az kişi maske takıyor ve pek çok kişi tatil dönemini kapalı ortamlarda geçirip buralarda kutlamalar yaptı. Bu ise pek çok insanın hızla hasta olmasının formülünü oluşturuyor.
New Jersey Montclair Devlet Üniversitesi'nden epidemiyolog ve kamu sağlığı profesörü Stephanie Silvera, "Şu anda yaşadığımız şey, hepsini olmasa da kamu sağlığına yönelik riskleri azaltmak için uyguladığımız önlemelerin çoğunu kaldırdığımız bir dönemde de işin içine giren ve büyük ölçüde bağışıklıktan kaçabilen bir alt varyant ile karşı karşıya olmamız" diyor.
Bugüne kadar XBB.1.5 alt varyantında gördüğümüz bölgesel farklılıklar çok büyük. ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri'ne (CDC) göre, 6 Ocak ile biten hafta itibariyle, söz konusu varyantın New England ve New York eyaletindeki vakaların yüzde 70'inden çoğunu, fakat orta batı ve ABD'nin Batı Yakası'ndaki vakaların yüzde 5'inden daha azını ve tüm ülkedeki vakaların yaklaşık yüzde 27'sini oluşturduğu tahmin ediliyor.
Virüsün diğer alt varyanlarının oluşturdukları vaka oranlarında yavaş bir büyüme yaşaması ya da hiç büyüme yaşamaması bekleniyor.
Kraken adı nereden geliyor?
DSÖ'ye göre, bu varyant 38 ülkede mevcut. Bunların arasında Güney Kore, Avustralya ve Avrupa ülkeleri var. Avrupa Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi'nin 9 Ocak'ta yaptığı açıklamaya göre, 2022'nin son iki haftası itibariyle bu varyant Avrupa'daki vakaların yüzde 2,5'inden azını oluşturuyordu. Fakat Merkez XBB.1.5'in ABD'deki hızlı yayılımının bu varyantın tüm Atlantik'te baskın olacağı anlamına gelmediğini belirtiyor.
Çoğu ülke COVID-19 dalgalarının yükselip alçaldığını görmüş olsa da Çin şu anda üç yıl boyunca sıkı kısıtlama önlemlerinin ardından ilk büyük salgınını yaşıyor. Çok bulaşıcı bir varyant, o toplumu farklı etkileyebilir ve uzmanlar XBB.1.5'in dizginlenmeden yayılmasının yeni bir "süper varyant" yaratıp yaratmayacağını ya da özellikle tehlikeli ya da bulaşıcı bir varyant yaratmayacağını henüz bilmiyor.
Yeni bir varyant haberi, daha büyük tehlike anlamına gelmek zorunda değil - Bu, söz konusu varyant bir deniz canavarının adını taşıdığında da geçerli.
Kraken (bir türİskandinav deniz canavarı) adını COVID-19 varyantlarının gizemini ortadan kaldırmayı kendine iş edinen ve bunun için varyantlara takip etmenin zor olduğu rakamlardan oluşan isimler yerine mitolojik isimler veren bir biyoloji profesöründen alıyor.
Araştırmacılar, pandemi boyunca "korkutucu varyantlara" çok fazla dikkat kesilmeye, korkutucu isimler vermeye ve fazlasıyla karmaşık, ırkçı veya yabancı düşmanı isimlendirmelere karşı mücadele etti.
Aksi durumda, bilim insanları virüsün yeni formları hakkında daha fazla bilgi sahibi olmadan insanlar paniğe kapılabilirdi.
Bazı varyantlar ise ilk başta ortaya çıkan endişeleri karşılamadı. 2021 yazının son döneminde uzmanlar Mu varyantını yakından izliyordu, Mu'nun ani enfeksiyonlara sebep olacağından korkuyordu. Fakat hızlıca yok oldu. XBB.1.5 de başka bir yerde baskın olmadan yok olabilir. Ama uzmanlar XBB.1.5'in nasıl yayılacağını bilmek için çok erken olduğunu söylüyor.
COVID-19 ile mücadele araçları değişmedi
XBB.1.5 aynı zamanda virüslerin beklenmedik şekillerde mutasyona uğrayabileceğinin başka bir göstergesi. Dahası, virüsler bilim insanlarının bunun karşısında aşılara ince ayar yapabileceğinden çok daha hızlı bir şekilde mutasyona uğrayabiliyor.
Johns Hopkins Üniversitesi'nden virolog Andy Pekosz, "Bir aşı ile dolaşımda olan bir solunum yolları virüsünün birbiriyle tam anlamıyla uyumlu olduğunu neredeyse hiç görmedik" diyor.
ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) gibi sağlık yetkilileri aşı seçerken hedeflemeye çalışacakları dizilimin ne olduğuna karar vermeli.
Pekosz, "Bu, kolay bir karar olmayacak" diyor.
Aşı geliştirmede alternatif bir yaklaşım da tüm koronavirüslere karşı ya da SARS soyunun tüm üyelerine karşı özellikle etkili olacak bir aşı geliştirmek: Bu, yeni varyantlar ortaya çıktığında daha az savunmasız olacaktır.
Aşılar, özellikle de geçtiğimiz sonbaharda ABD, Avrupa ve diğer ülkelerde Omicron enfeksiyonları ile daha iyi mücadele etmek için geliştirilen en yeni bivalan COVID-19 hatırlatma dozları, insanları ciddi hastalık durumlarından korumak için hâlâ en hayati araçlar olarak karşımıza çıkıyor.
Fakat CDC'ye göre ABD'deki 5 yaş üstü kişilerin yalnızca yüzde 15,4'ü güncellenmiş COVID-19 hatırlatma dozunu olmuş durumda. Bu da varyantın aşılı kişiler üzerindeki gerçek etkisini görmeyi zorlaştırıyor.
Uzmanlar, XBB.1.5 ve Omicron'un geleceği bilinmese de COVID-19 ile mücadele araçlarının değişmediğini söylüyor. Aşı olmak, maske takmak ve eğer enfekte olduysanız Paxlovid gibi antiviral ilaçlar almak bu noktada yardımcı olabilir. Silvera da şöyle diyor:
"Mesaj, şimdiye kadar neyse o: Sağlıklı düzeyde endişe duymalıyız. Pandemi bitmiş gibi davranmak ile tam anlamıyla bir panik hali arası, hepimizin sonunda olması gereken yer." (AH/SD)
