* Yahudi gençleri Selanik, Yunanistan’da yelkende, 1929
Fotoğraf: Avlaremoz
Sefarad Yahudilerinin unutulmaya yüz tutan dili Ladino’yu Netflix’te yayınlanan Kulüp dizisi ile hatırlarken, Avlaremoz’da yayımlanan “Ladino Hakkında Bilmeniz Gereken 9 Şey” başlıklı yazıyı paylaşıyoruz…
Judeo Espanyol olarak da bilinen bu Sefarad dilinin zengin bir tarihi var ve zannettiğinizden daha erişilebilir bir dil.
Büyükbabamın 1900’lerin başında Amerika Birleşik Devletleri’ne vardığı dönemki “İspanyolca” hikayeler anlattığı bir Sefarad evinde gururla büyüdüm. Bu normal bir İspanyolca değildi. Monastır’da (Manastır, Makedonya) doğan büyükbabam, pek çok İspanya kökenli Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yahudi gibi Ladino konuşarak büyümüştü.
Aşağıda, bu güzel dil hakkında Sefarad toplumu dışındakilerin pek iyi bilmediği önemli bilgileri bulabilirsiniz. Nasıl Ladino öğrenebileceğinizi buraya tıklayarak öğrenebilirsiniz.
Ladino bir zamanlar Akdeniz’deki Sefarad Yahudileri’nin anadiliydi.
İspanyol Engizisyonu’ndan 2. Dünya Savaşı’na dek, Ladino Akdeniz’deki binlerce Yahudi’nin anadiliydi. Ladino artık hiçbir yerde anadil olmadığı gibi, dünya çapında Ladino’ya aşinalık tahminen sadece 200.000 kişi civarında.
Ladino, öncelikle İspanyolca temelli olmakla birlikte içerisinde farklı dillerden de kelimeler barındırıyor.
Aynı zamanda Judeo-Espanyol ve Judezmo olarak da bilinen Ladino, aslında onbeşinci yüzyıl İspanyolcası olup içerisinde Portekizce, Fransıca, İtalyanca, Arapça, Yunanca, Türkçe ve İbranice karışık kelimeler de bulunuyor.
Ladino yüzyıllar boyu sözel bir gelenekti.
Ladino ilk önce Raşi alfabesi ile (veya solitreo ile), daha sonra İbranice harflerle yazılırdı. Şu anda ise Ladino genellikle Latin harfleriyle yazılmakta.
Ladino Yahudi şiiri, atasözü, halk hikayeleri bakımından zengin kaynağa sahiptir.
Tavsiye edebileceğimiz bir halk hikayesi koleksiyonu, Matilda Koen-Sarano tarafından derlenmiş Joha’nın Halk Hikayeleri, Yahudi Düzenbaz. (Folktales of Joha, Jewish Trickster) 300’e yakın hikayeyi barındıran bu cilt 21 sene önce belgelenmiş ve tamamı Koen-Sarano’ya orijinal dil Ladino olarak sözlü gelenekle aktarılmıştır.
İspanyolca konuşabiliyorsun diye Ladino’yu kolayca öğrenebileceğini sanma.
Ladino’nun temelleri onbeşinci yüzyıl Orta Çağ İspanyolcasına dayandığı için, bazı kelimeler antikalaşmış ve kelime kalıpları garip gelebilir. Belli ünsüz harfler yer değiştirmekte (bazı d’ler ve r’ler) ve bazı telaffuzlar değişebilmektedir (örneğin bir ‘h’ veya ‘j’ günümüz İspanyolcasında sessiz iken Ladino’da okunmaktadır).
Ladino dilinde çizgi film izleyebilirsiniz.
Ora de Despertar (Kalkma Zamanı!)- ben, Sarah Aroeste tarafından geliştirilmiş, öğrenmesi kolay kelimelerle Ladino’nun yapısını öğreten bir müzikli çizgi animasyondur. Bu animasyon küçük çocuklar için geliştirilmiş olsa da, yetişkinlerin de kelimeleri ve konseptleri dinamik görsellerle birleştirmesi adına, Ladino öğrenmesi için iyi bir yöntem.
Spotify’da, iTunes’da ve diğer büyük müzik yayınları aracılığıyla Ladino müzik dinleyebilirsiniz.
Ayrıca, Ladino müzik ve hikaye dinleyebileceğiniz birkaç radyo istasyonu da mevcuttur. Bunlar arasında:
- 91FM Radio Lev Hamedina: İbranice bileneler için Ladino müzik ve hikaye programı yayınlamaktadır.
- Radio Nacional de Espana (İspanyol Kamu Radyosu): Ladino bir yayını bulunmaktadır, Emisión en sefardí.
- Israel Yayın Otoritesi: Günlük haber programı mevcuttur, Kan Ladino.
Ladino hakkında düzinelerce mükemmel belgesel bulunmaktadır.
Aşağıda birkaç tane tavsiye ettiğimiz bulunmaktadır:
- Las Ultimas Palavras (Son Sözcükler) (2015): Belgeselin yapımcısı Rita Ender Türkiye’deki Judeo-Espanyol’u araştırmak için bir yolculuğa atılır. Dilin yokuluşu, genç jenerasyonun kökünden sökülüşünün sembolü haline gelir.
- Saved by Language (Dil Sayesinde Kurtulmuş) (2015): Saraybosna’da 1930’da doğan bir Sefarad Yahudisi olan ve anadili olarak Ladino/Judeo Espanyol dilinde konuşan Moris Albahari Holokost’tan sağ çıkmış. Moris, Yugoslav Yahudileri Nazi ölüm kamplarına götüren bir trenden kaçtıktan sonra kendisini partizan bir sığınma evine yerleştiren İtalyan bir albay ile Ladino aracılığıyla iletişim kurmuş.
- El Ultimo Sefardi (Son Sefarad Yahudisi) (2003): Film, avukat, romancı ve seyyar rabbi olan Eliezer Papo’nun engizisyon sonrası diaspora cemaatlerini gezdiği turu konu alıyor. Papo, son Sefarad Yahudisi olarak nitelendiriliyor, çünkü Papo soyunu İspanya’ya kadar takip edebilmiş ve Ladino konuşarak büyümüş ve bu film yapımcılarına göre Sefarad olmanın gerçek tanımı.
- The Ladino Ladies’ Club (Ladino Kadınlar Kulübü) (2015): Bulgaristan’da dokuz büyüleyici Sefarad kadın hayatlarından anıları ve Sefarad geleneklerini Ladino dilinde anlatır.
Tom Hanks bir filmde Ladino diyalog kurarken karşımıza çıkmakta.
Every Time We Say Goodbye’da (1986), Hanks bombacısı 2. Dünya Savaşı’nda vurulan ve Yeruşalayim’de iyileşen Yahudi olmayan bir Amerikan askerini canlandırmakta. Orada Sefarad bir kıza aşık olur ve Ladino konuşan aile ile olan kültürel (ve dilsel) farklılıklarının üstesinden gelmek zorunda kalır.
(TP)
