Karşılaştırmalı Edebiyat

The New York Times gazetesinin Cumartesi günleri verdiği kitap dergisinin son sayısı Amerika'da son dönemde yayınlanan çeviri edebiyatına ayrıldı. Bu arada derginin editörlerinden biri olan Jascha Hoffman, "Karşılaştırmalı Edebiyat" başlığı altında, Amerika'da ve dünyada çeviri konusunda sayısal veriler sunup, bunları karşılaştırdı. Bu yazının bizim açımızdan hoş olan yanlarından biri, Türkiye Yayıncılar Birliğinin verilerinin de bu karşılaştırmalarda kullanılmasıydı.

Amerika yayıncılık açısından kendi içine dönük bir ülke sayılabilir. Daha çok kendi edebiyatçılarını okumayı tercih ediyorlar. Çeviri yayınlayanlar arasında üniversite yayınevleri öne çıkıyor. Elbette Avrupa, Asya, dünya kültürü, edebiyatı, siyaseti, ekonomisi, sanatı hakkında sayısız akademik inceleme var. Bu alanlarda kitapları çevirmekten çok, kendi akademisyenlerinin çalışmalarını özendirmeyi, kaynak sağlamayı tercih ediyorlar.

Ama bu arada küçük bir not olarak, Amerikan üniversiteleri dünyada en çok akademisyen ithal edenler arasında. Yani bir anlamda, kitabı tercüme etmek yerine, araştıranı üniversitelerine çağırıp ders verdirmeyi, araştırmalarına destek sunmayı tercih ediyorlar. Columbia Üniversitesi, New York Üniversitesi geçtiğimiz yıl inanılmaz bağışlar aldı. Araştırma fonları, eğitim programları, üniversitelerin kendi olağan gelirleri yanında, büyük bağışlarla sağlanıyor. Türkiye Araştırmaları bölümlerinin açılabilmesi bu sayede sağlandı. Ermeni Araştırmaları bölümleri de bağışlarla ayakta duruyor.

İngilizce'ye başka dillerden çeviri yapılmasına fon sağlayan Kurumlar arasında öne çıkan "National Endowment for the Arts" 2006'da 200 bin dolar kaynak sağlamış. Fransız Kültür Bakanlığının, Fransızca'dan dünya dillerine yapılan çevirilere sağladığı kaynak ise 13 milyon Dolar. Türkiye ise Türkçe edebiyatın başka dillere çevrilmesini özendirmek için ancak geçen yıl mütevazi bir kaynak içeren bir projeyi başlattı. Bunlardan bir kaçı Amerika'da üniversite yayını olarak çıkacak.

2005'de Amerikalı yayıncılar 42 Fransız romanının yayın haklarını satın alırken, Fransızlar 153 Amerikan romanının haklarını satın almış. Geçen yıl Amerikan Yayıncılarının dergisi Publishers Weekly'de sadece 28 çeviri kitap hakkında yazı çıkmış. Amerikan Edebiyat Çevirmenleri Derneği'nin üye sayısı ise 701.

Bununla birlikte, Amerikalı yayıncılar kendi romanlarının haklarını dünyaya satmada son derece başarılılar.

Dünyada 2006'da en çok satan 10 kitabın beşi Amerikalı yazarlara ait. Onu üç kitapla İspanya, ve birer kitapla İngiltere ve Almanya izliyor. Ve dünyada geçen yıl en çok satan kitap Dan Brown'un "Digital Fortress"i (Dijital Kale) olmuş, ikinci kitap ise Alman yazarı Daniel Kellman'ın "Measuring the World"ü (Dünyanın Ölçümü). Üçüncü kitap ise elbette Dan Brown'un "Da Vinci Kodu". Bu kitap tüm dünyada şimdiye kadar 75 milyon sattı.

Başka dillere yapılan çevirilerde ise durum şöyle: Fransızca yayını 5 buçuk milyon, Korece yayını 3,2 milyon, Çincesi 1,7 milyon, Katalancası 162 bin, Arnavutçası ise 6 bin. Bu arada Lübnan ve İran'da kitabın yasaklandığını, Vatikan'ın kitabı okumayın dediğini ekleyelim.

Dünyanın dördüncü çok satan kitabı ise İspanyol yazarı Ildefonso Falcones de Sierra'nın "The Cathedral of the Sea" (Deniz Katedrali) adlı kitabı. Sırayla izleyen kitaplar ise şöyle: yine İspanyol Carlos Ruiz Zafon'un "Rüzgarın Gölgesi", Dan Brown'ın "Deception Point" (Aldatma Noktası), İngiliz yazarı J.K.Rowling'in "Harry Potter ve Yarım-Kan Prens"i, Arturo Perez-Reverte'nin "Kavgaların Ressamı", Paul Auster'in "Brooklyn Budalaları" ve Afkan kökenli Amerikan yazarı Halid Hüseyni'nin "Uçurtmacı"sı. Son kitap Türkçe'ye çevrildi ama başarılı olduğu söylenemez. Ne yazık ki. Türkiye okuru sadece Batı'ya dönük; Afrikalı ya da Asyalı yazarlar bizdeki üstün millet kompleksi nedeni ile hiçbir zaman hak ettikleri ilgiyi görmediler.

Paul Auster'in yeni kitabının Amerika'da 19 bin satarken, Fransa'da 165 bin satması ilginç. Amerikalı yazarlar devlet desteği olmadan satabiliyor ama Fransız yazarları ancak devlet desteği ile çevrilebiliyor. Bu 20 yy. başındaki Fransız kültürel hegamonyasının ne kadar gerilediğinin belirtisi de sayılabilir.

Avrupa'da yayınlanan tüm kitaplara oranla en çok çeviri yayınlayan ülkeler ise Çek Cumhuriyeti (yüzde 29), İspanya (yüzde 25) ve İtalya (yüzde 22). Almanya yüzde 6'da kalıyor. Asya'da ise yüzde 29 ile Kore öne çıkıyor. Çin'in kitaplarının ise yüzde 4'ünü tercümeler oluşturuyor.

2005'te Amerikalı yayıncılar sadece 13 Çin kitabının yayın haklarını satın alırken, Çinlilerin Amerikalı yayıncılardan haklarını satın aldığı kitapların sayısı 3 932. Bu arada 64 dile çevrilen Harry Potter'in Çin'de korsanı da çıkmış. Diğer korsan baskı yapılan iki ülke ise Rusya ve Beyaz Rusya. NT Times'ın bizdeki korsan baskıları kale almaması çok ayıp!

Harry Potter manyasının boyutunu göstermek için, "Hareios Poter" (Ares'in Kadehi) adı altında bütün serinin eski Yunanca'ya da çevrildiğini belirtelim.

NY Times eki İran, Türkiye ve Arap ülkelerinden sayılara da yer veriyor. 2004'te İran'da 35 bin kitap yayınlanırken, Türkiye'de 15 bin kitap yayınlanmış. Bunların İran'da yüzde 23'ü çeviri, Türkiye'de ise yüzde 17'si. Biz tercüme konusunda ABD'den ileri olmakla övünebiliriz. Çünkü ABD'de aynı yıl yayınlanan kitapların sadece yüzde 2,6'sı tercüme. Sadece edebiyat yayınları göz önüne alınırsa, bu sayı yüzde 3.5'a çıkıyor.

Amerika'da son beş yılda yapılan edebiyat çevirilerinin yüzde 52'si Fransızcadan, yüzde 39'u İtalyancadan, yüzde 13'ü Lehceden, yüzde 12'si İspanyolcadan, yüzde 3'ü Arnavutçadan (ilginç) ve yüzde 1'i İzlandacadan. (Daha da ilginç). Bizde 300 bin nüfuslu ve arkaik Viking dilinin modern halini konuşan bu ülkeden tek yazar, o da herhalde Nobel aldığı için çevrildi: Laxness. Bu onur da Varlık Yayınları editörü, büyük hümanist yayıncı Yaşar Nabi Nayır'a ait.

ABD'de geçen yıl Farsçadan 23, Türkçeden 20, Arapçadan 49 kitap çevrilmiş. Urdündeki Amerikan Elçiliği ise, Cormac McCarthy'nin "Blood Meridian" ve Amy Tan'ın "The Joy Luck Club" adlı iki Amerikan yazarının Arapça çevirisinin yayınlanmasına destek vermiş.

NY Times, 2000-5 yılları arasında dünyada 284 kitabın yasaklandığını, bunlardan sadece 47'sinin yasak kararının kaldırıldığı bilgisini de veriyor. İran hakkında ise bilgi yok. Ama orada yasak kararına gerek olmadığını, kağıt tahsisi devlet tarafından yapıldığı için, "sakıncalı olabilecek" kitaplara kağıt verilmeyerek sorunun "radikal" biçimde halledildiğini belirterek kendimizi teselli etmeye çalışalım.

***

Daha genel bilgilere gelince, yeryüzünde tahmini 6 bin 912 dil konuşuluyor.

Geçen yıl dünyada yayınlanan kitapların yaklaşık sayısı 1 buçuk milyon ve bunun yaklaşık yüzde 30'u İngilizce.

Dünya nüfusunun yaklaşık olarak yüzde 6'sı İngilizce konuşuyor.

***

Tuhaf şeylere gelince:

Guy de Maupassant'ın "Bütün Yapıtları" 13 cilt olarak Yidiş dilinde yayınlanmış. Baskı adeti ise 611.

"Yüzüklerin Efendisi"nin Esperanto yapay diline 1995'te İskoç şairi William Auld tarafından yapılan çevirisinin 2007 yılında Rusya'da yeniden yayınlanması planlanıyormuş.

Macar yazarı Laszlo Krasznahorkai'nin "Savaş ve Savaş" adlı romanının George Szirtes'in İngilizce çevirisindeki en uzun cümle 3 bin 95 kelimeden oluşuyormuş.(RZ/EÜ)

* Ragıp Zarakolu, Uluslararası Yayınlama Özgürlüğü (IPA) komitesi üyesi