Kadın muhtarlarla İstanbul'da dönüşüm

*Harika Develioğlu, Nazan Kurtan, Semra Aydın, Edanur Menteş

İstanbul Sözleşmesi'nden çekilme tartışmalarının hararetlendiği, kadınların ve Lgbti+'ların neredeyse her hafta meydanları doldurduğu zamanlarda İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Kadın Aile ve Çocuk Komisyonu da bir çalışmaya başladı. Amaç, İstanbul il genelindeki kadın muhtarları bir bir ziyaret ederek Sözleşme'yi anlatmak, muhtarların alabileceği önlemlere dair onları bilgilendirmekti. 1 Haziran 2020'de başlayan çalışma, muhtarların aktarımlarıyla onların seçilme süreçlerinde ve pandemi koşullarında yaşadığı zorluklar, mahallelerde gördükleri baskılar, yaptıkları ve yapmalarına izin verilmeyen işleri anlatmalarını sağlayan başka bir aktarıma da evrildi. Saha çalışmaları boyunca İstanbul'daki toplam 33 ilçede, 141 kadın muhtar ziyaret edildi.

141 kadın muhtarı ziyaret eden Figen Karahan ve Tuğba Dönmez'le çalışmanın kapsamını, yaptıkları işleri, onları en çok hangi ziyaretlerin etkilediğini konuştuk.

Figen Karahan ve Tuğba Dönmez

Çalışmanızın kapsamından bahsedebilir misiniz? Neden kadın muhtarlar?

Tuğba Dönmez: Toplumsal cinsiyet eşitliği açısından yerel yönetimlerde kadınların temsiliyeti ve daha görünür olmaları için kadın adayları desteklemek bizim için son derece önemli. Yerel yönetimlerde en küçük ve etkili birimlerden biri ise muhtarlık. İstanbul Sözleşmesi'yle çıktığımız yolda, çalışmanın kapsamı genişledikçe İstanbul'daki yerel yönetimlerden birebir haberdar olma imkânı elde etmiş olduk. İstanbul genelinde toplamda 33 ilçede, 141 kadın muhtarı ziyaret ettik. Şunu fark ettik ve bizce bu çok önemli: Kadın muhtarların seçildiği yerlerde mutlaka başka bir kadın muhtar devralmış görevi. Bir önceki kadın muhtar, zorluklarla kazandığı seçimi adeta diğerine devretmiş.

Bir ilçede en fazla kaç kadın muhtarla görüştünüz, hangi ilçeydi bu?

Figen Karahan: En yüksek sayının olduğu ilçeler Beşiktaş ve Kadıköy. Kadıköy'de 12, Beşiktaş'ta 13 kadın muhtar vardı. Bunlar sayının en yüksek olduğu ilçeler ama Beylikdüzü de oran olarak yüzde 50 kadın temsiliyetini yakalamış ilçelerdendi. Kadın muhtar sayısının fazla olduğu yerlerde tabii ki sosyolojik farklılıklar göze çarpıyor. Ama bu seçimde "kadınlar yönetemez" bakış açısına sahip mahallelerde dahi seçilen arkadaşlarımız var. Örneğin Sultangazi'de ilk defa bir kadın muhtar seçilebilmiş; Cumhuriyet Mahallesi Muhtarı Çiğdem Özkan.

Yüzde 70'e yakını 50 yaşın üzerinde

Daha çok hangi yaş grubundaki kadınların muhtarlığı tercih ettiğini gördünüz?

F.K: 141 kadın muhtardan 20-25'i 30'lu yaşlarında, yüzde 70'e yakını ise 50 yaşın üzerinde. Genç kadınları daha çok Güngören, Zeytinburnu gibi merkezden uzaktaki ilçelerde gördük. En genç muhtar, 22 yaşında seçilen Zeytinburnu Telsiz Mahalle Muhtarı Edanur Menteş. Kadıköy'de orta yaş grubundaki kadın muhtarlara denk gelirken; Beşiktaş, Beykoz gibi ilçelerde emeklilikten sonra muhtarlığın tercih edildiğini gördük.

T.D: Yaşanılan yerelin avantajları son derece etkili yaş verilerinde. Bunda etkili olan bir başka unsur ise tek başına bir kimsenin muhtarlık ödeneği ile geçinemeyeceğinin aşikârlığı. Dolayısıyla yaşın bir belirleyici olduğunu düşünmüyorum, çünkü gençlerin tercih etmesi çok kolay değil gibi görünüyor.

Ekoloji mücadelesi, mahalle baskısı...

Çalışma boyunca sizi en çok etkileyen olay veya aktarım neydi?

T.D: Kadıköy'de bir muhtarlıkta "Ece Dinç Kitaplığı"yla karşılaştık. Suruç'ta kaybettiğimiz arkadaşlarımızdandı Ece. Zühtüpaşa Muhtarı Harika Develioğlu, Ece'nin evindeki kitaplığı getirmişti. Beyoğlu'nda bir muhtar İstanbul Sözleşmesi'yle ilgili konuşurken "Çok fazla bahsi geçiyor, hiçbir fikrim yok bu yüzden çıktısını aldım okumaya başladım" dedi. Madde madde okuyup kararını vereceğini söyledi. Bize Sözleşme'nin çıktısını gösterdi.

F.K: Binkılıç köyündeki Nazan Kurtan'ın organik tarım çiftliği var. 12 yıl önce organik tarım kursuna gitmiş ve sertifikasını almış. Şu an üniversite öğrencilerine öğretiyor bu tekniği. Üsküdar Küçüksu Mahalle Muhtarı Nilgül Atasoy seçilmeden önce cinsiyeti nedeniyle ciddi baskılar görmüş. Erkeklerin muhtarlık seçimlerinde ona ayak diretip gösterdikleri direnç, yönelttikleri tehdit, aile ve mahalle baskısı; hepsi bir sarmal şeklinde çıkmış karşısına ama o yılmadan devam etmiş. Üsküdar Acıbadem Mahallesi Muhtarı Semra Aydın'ın mahalleli ile birlikte yürüttüğü ekoloji mücadelesi ve direnci de beni en çok etkileyen denk gelişlerdendi.

Vazgeçmeden, üç dönem aday olmuş

Bunlar muhakkak güzel ve sevindirici yanları. Kadın muhtarların seçilme süreçlerinde karşılaştığı zorluklar nelerdi?

F.K: Muhtarlığı çok zor kazanmış kadınlar vardı. Kartal Yakacık Çarşı Mahallesi Muhtarı Senem Özdemir 52 senedir o mahallenin muhtarlığını üstlenen aday ile seçimlerde karşılaşıyor. Seçimi Senem Hanım kazanıyor; ama eski muhtar kendi yerini seçilen kadın muhtara vermiyor. Senem Hanım'a Kartal Belediyesi başka bir yer temin etmek zorunda kalıyor. Eyüp'teki kadın muhtar, üç dönem boyunca vazgeçmeden aday olmuş ve aşırı baskı görmüş. Üç dönemden sonra nihayet muhtar olabilmiş.

T.D: Seçilme süreçleri hayli zor geçen kadınlar var. Çok mücadele etmişler. Sonrasında gözlemlediğimiz ise şu, kadın muhtarlar muhtarlıkları kadınların istedikleri zaman gidebildikleri, dertlerini anlatabildikleri, her sorunun çözülebileceği bir mekân haline getirmişler. Bu olumsuz yansımalara da neden olmuş. Yani kadın olmaları, onları daha ulaşılabilir ve daha kolay kızılabilir kılmış.

Bir torba giysi, bir gıda kolisi

Kadın muhtarlar kadınların sorunlarına ne tür çözümler getiriyorlar?

F.K: Kadınların yaşadıkları ailevi sorunlar, ev içi şiddet ve daha başka sorunlarla ilgili el yordamıyla çözüm üretmeye çalışıyorlar. Örneğin Ataşehir İçerenköy Muhtarı Sırma Doğru yüksek gelirli ailelerin kullanmadığı eşyaları istiyor ve bu eşyalar muhtarlıkta yıkanıyor, temizleniyor. Ardından İçerenköy'de pazara götürülerek ücretsiz şekilde dağıtılıyor. Yine Çatalca'daki bir muhtar, mahallesindeki kadınların yaptığı salçayı, reçeli, kışlık gıdayı toplamış ve onların bu ürünleri satmasını sağlayacak bir mekân oluşturmuş. Bağcılar'da tek kadın muhtar var: Saniye Doğan. Bu Bağcılar için bir ilk. Bulunduğu muhtarlık bir parkın içinde ve o parkı tamamen gençlere açmış. Muhtarlığın içine de bir dikiş makinesi koymuş. İhtiyacı olan herkes gelip faydalanabiliyor.

T.D: İBB Muhtarlık Daire Başkanlığı'nın uzun süredir sağladığı bir hizmet var. Şu an bütün muhtarların telefonunda olan uygulama sayesinde, yurttaşların sorununu doğrudan aktarabiliyor muhtarlar. Bunlardan bağımsız olarak ise kadın muhtarlar zaten genel olarak sivil toplum kuruluşu gibi çalışıyorlar. Muhtarlık binasının herhangi bir yerinde bir torba giysi, bir gıda kolisi olmayan kadın muhtar neredeyse yok. Yine yerelde kadınları destekleyecek başka çalışmaların da birebir içinde kadın muhtarlar var. Örneğin Sarıyer'deki kadın muhtarlarda çokça fark ettiğimiz bir şey, kendi yerellerindeki kooperatiflerle doğrudan temas halindeler hatta doğrudan kooperatifin oluşumunda varlardı.

Muhtarlar filyasyona gidiyor

Yerel yönetime bakışınızla, gördükleriniz örtüştü mü? Eksik olan neydi ya da?

F.K: Bizim için en büyük eksik ve kayıp, muhtarların bir yardımcılarının olmaması. "Muhtar Ödeneği" adı altında 2100 lira gibi bir ücret alıyorlar ve bir de tüm bu işleri tek başlarına üstlenmeleri gerekiyor. Birim İçişleri Bakanlığı'na bağlı, haliyle bu konuda Bakanlığın muhtarlara destek olması gerekiyor. Aslında eksiklikler gayet görünür; ama şu an yasal düzenleme ve yaptırımlar gündemde. Muhtar Dernekleri Federasyonu'na üye muhtarlarla da görüştük, bize konuyla ilgili Ankara ile iletişim halinde olduklarını söylediler.

T.D: Muhtarlara gelen şikâyetlerin yüzde 80'i belediyelerin üstlenmesi gereken görevlerden oluşuyor. Beylikdüzü güzel bir örnek; belediye ile muhtarlıklar birlikte çalışıyor. Şöyle ki, belediye muhtarlık binalarının içine çözüm merkezleri kurmuş. Dolayısıyla belediyeye ait olan şikâyetler doğrudan belediyeye gidiyor. Böyle bir modelle çok daha kolay çalışma yapılabilir. Bazı ilçe belediyeleri hem muhtarın işlerini yürüttüğü yerin hem de masraflarının karşılanmasıyla ilgili muhtarlara destek olabiliyor. Bu desteği hiç göremeyen mahalleler de var. Örneğin Üsküdar Belediye Başkanı bütün muhtarlara ödenek verirken Acıbadem Mahallesi Muhtarı Semra Aydın'a uzun bir süre ödenek vermeyebiliyor. Şu an pandemi nedeniyle muhtarlar okul müdürleriyle birlikte filyasyona gidiyor. Muhtarların görev ve sorumluluklarının yeniden tartışılması, yerele daha büyük katkı sunmaları için mekân, mekân giderleri ve bütçelerinin yeniden organize edilmesi şart. Çünkü 100 bin nüfuslu mahalle de var, 94 nüfuslu mahalle de.

Nüfusu 50 bini geçen ilçelerde sığınma evi zorunluluğu

İstanbul Sözleşmesi'yle yola çıktık dediniz. Kadınlar ev içi şiddetle ilgili kadın muhtarlara başvurabiliyor mu?

F.K: Bu konuda biraz tedirginlik var. Muhtara gidip evlerinde yaşadıkları şiddeti anlatmaktan ziyade kadınlar dertleşmeyi tercih ediyorlar. Muhtardan onunla karakola ya da hastaneye gitmesi talebinde bulunamıyorlar. 141 kadın muhtardan sadece üç muhtar bu konuda adım attığını anlatabildi. Onlara İBB'ye bağlı çocuk merkezimizden, kadın dayanışma evimizden; toplumsal cinsiyet çalışmalarımızdan ve eylem planımızdan bahsettik. Artık bir sorun yaşadıklarında doğrudan bizimle iletişim kuruyorlar.

T.D: Nüfusu 50 bini geçen ilçelerde sığınma evi, sığınak bulundurulması zorunluluğu var, ancak ekonomik gerekçeler veya güvenlik tedirginliği nedeni ile her ilçe belediyesi sığınma evi açmamış. Çoğu muhtar, bunun bir zorunluluk olduğunu bilmiyordu. Onlara diğer muhtarlarla ortaklaşarak ve ilçe belediyeleri ile görüşerek bu talepte bulunabileceklerini söyledik. Çalışmamız esnasında kaymakamlıkların da kadına yönelik şiddetle ilgili muhtarların ne yapması gerektiğine dair hazırlıkları olduğunu öğrendik. Belediyelerin ve kaymakamlıkların kadınlara dair şiddeti önleyici çalışmalar yapması, bütçelerini toplumsal cinsiyete duyarlı hale getirmeleri her birimiz için çok önemli.

Çalışma nasıl sonuçlanacak?

F.K, T.D: İBB Genel Sekreter Yardımcımız Şengül Altan Arslan 141 kadın muhtar ile online toplantılar düzenlemeye başlıyor. Kadın muhtarlarla bir araya gelerek hem onların sorunlarını ve çözüm önerilerini dinleyecek hem de İBB çalışmalarını aktaracak. Bunları yüz yüze yapmak istiyorduk, pandemi koşullarından ötürü yapamıyoruz. Ancak her halükârda bu saha çalışmasıyla kadın muhtarlarla buluşma arenasının önünü açmış ve bir zemin yaratmış olduk. Muhtar ziyaretlerimize o ilçede görev yapan İBB Meclis Üyelerimizi de davet ettik ve onların da muhtarlarla nasıl bir bağ kurduğunu ve yönetime nasıl hâkim olduklarını gördük.

(TY/AÖ)