İnsan hakları dostu okullar mümkün mü?

Okullar yalnızca ders verilen mekanlar değil, çocukların sosyalleştiği, hayatı öğrendiği alanlar aynı zamanda. Çocukların eğitim ve öğretim hayatında adalet duygusunu edinmeleri, kendi özgürlük alanlarını yaratırken akranlarıyla sağlıklı ilişki kurabilme becerilerini geliştirmeleri de bu anlamda önemli. Bunun temelinde de insan haklarını öğrenmeleri, ihlalleri ayırt edebilmeleri ve hak savunma bilinci kazanmaları kritik.

Türkiye’de eğitim ve öğrenme süreçlerine ilişkin paylaşılan veriler de okullarda hak bilincine odaklanılması ihtiyacını doğruluyor.

Uluslararası Af Örgütü, bu konuda 'İnsan Hakları Dostu Okullar (İHDO)' adıyla çalışmalar yürütüyor. Program kapsamında yürüttükleri projeleri, Af Örgütü'nün İnsan Hakları Eğitimi (İHE) Programı yöneticisi, uzman psikolojik danışman Hilal Döner ile konuştuk.

"Her 3 gençten 1'i ne eğitimde ne istihdamda"

15 Eylül 2025

İnsan hakları dostu okul nedir, ne anlamalıyız bu yaklaşımdan?

İnsan hakları dostu okul, insan haklarını öğrenme deneyiminin merkezine yerleştirir ve günlük okul yaşamının ayrılmaz bir parçası haline getirir. Bu yaklaşımda okulların, karar alma aşamalarından insanların birbirlerine davranış biçimlerine, müfredat ve müfredat dışı etkinliklerden öğrencilerin eğitim gördüğü çevreye kadar her şeyiyle insan hakları eğitimi için örnek bir model haline getirilmesi amaçlanır. Bu yaklaşımda okullar insan haklarının öğrenildiği, öğretildiği, uygulandığı, saygı duyulduğu, korunduğu ve teşvik edildiği alanlar olarak düşünülür.

"Zorbalığa çok az yer kalır"

İnsan Hakları Dostu Okullar, bu anlamıyla da önemli. Çünkü insan hakları; okullarda çocuklar, öğretmenler ve eğitim personeli tarafından içselleştirildiğinde olumsuz tutum ve davranışlar değişmeye başlar. Çocuklar, öğretmenler ve diğer okul topluluğu üyeleri insan haklarını ve sorumluluklarını keşfeder, teşvik eder ve yaşarlar. Statü veya rolden bağımsız olarak herkesin okul yaşamında aktif rol almaya teşvik edildiği ve kültürel çeşitliliğin kutlandığı kapsayıcı ortamlar yaratılması hedeflenir. Kapsayıcılık, hoşgörü ve çeşitliliğe saygı insan haklarının temel ilkeleridir. Bu ilkeler okul topluluğunun düşünce ve eylemlerini yönlendirmeye başladığında, zorbalık ve ayrımcılığa çok az yer kalır. Böylelikle birbirimizle  haklar tarafından eşit kılınan insanlar olarak ilişki kurarız.

Türkiye’deki eğitim sistemini düşündüğünüzde okullarda 'insan hakları dostu' yaklaşımının uygulanması ne derece mümkün?

Okullarda insan haklarının hayata geçirilmesinin, bahsettiğimiz tespit, analiz ve eylem süreçleriyle ilgili belirli zorluklar ve kısıtlılıklar olabileceğinin elbette farkındayız. İnsan haklarının mevcut durumunun, örneğin; yeterli, dengeli ve sağlıklı beslenme hakkına erişimin okullara da kısıtlı olduğunu biliyoruz. Dolayısıyla okulların insan hakları dostu olabilmesi için yalnızca okul sistemi içerisinde atılacak adımlar yeterli olmayacaktır. Ancak Türkiye’de de okullarda ve farklı öğrenme ortamlarında bu yaklaşımla uyumlu birçok adımın atılabileceğini düşünüyoruz. Sunduğumuz tüm araçların, okul bileşenlerine insan haklarını güçlendirme adına bir adım atma gücü vereceğine inanıyoruz.

İHDO yaklaşımı kapsamında çalışmalarınızdan bahsedebilir misiniz, okullarda nasıl hayata geçirilebilir?

Bunun için öncelikle ilgili öğrenme ortamında insan haklarına ne ölçüde saygı gösterildiğinin ve hakların ne derecede korunduğunun analiz edilmesi gerekiyor. Bu anlamda Uluslararası Af Örgütü İHE Programı olarak yaptığımız önemli bir çalışmanın yeni tamamlandığını duyurmak isterim: İnsan Hakları Dostu Okullar (İHDO) Araç Seti’nin Türkçe’ye çevirisi tamamlanarak yayımlandı. Okul sisteminde değişim ve dönüşümün ancak tüm okul bileşenleri yani çocuklar, öğretmenler, idareciler ve velilerin sürece anlamlı katılımı ile mümkün olabileceği savına dayanan 'tüm okul yaklaşımı'nı temel alan ve bu yaklaşımla öğrenme ortamlarında insan hakları değerlerini güçlendirmek üzere hazırlanan İHDO Araç Seti, bizlere okulların ne ölçüde insan hakları dostu olduğunun anlaşılabilmesi ve ilgili adımların atılabilmesi için belirli anket, analiz ve strateji dokümanları sunuyor. Örneğin, okulda insan haklarına ilişkin durumu hızlı bir şekilde tespit etmek isteyen bir öğretmen, İHDO Araç Seti’nde sunulan anket gibi araçları kullanarak harekete geçebiliyor.

Akran ve öğretmenle ilişkiler

Benzer şekilde, sunulan bir başka analiz şablonu ile insan haklarının okullarda hayata geçirilmesinin önündeki engeller veya bu süreci kolaylaştıracak etmenler tespit edilebiliyor. Tüm bu tespit ve analiz süreçlerinin ardından da insan haklarının güçlenmesi adına atılabilecek adımlar ve yapılması gereken değişiklikler, bir eylem planlama şablonu aracılığıyla şekillendirilebiliyor. İHDO yaklaşımında kullanılan tüm araçlar ve stratejilere genel olarak bakıldığında dört temel alanda okulu değerlendirmek ve ilgili adımları planlamak amaçlanıyor.

Bu dört alan “yönetişim”, “ilişkiler”, “müfredat” ve “çevre” bileşenleri olarak karşımıza çıkıyor. Örneğin, yönetişim açısından ele alındığında okul politikalarının nasıl bir yöntemle belirlendiği, okul liderliğinin nasıl kurgulandığı ve okulda katılımın nasıl sağlandığına odaklanmamız gerekiyor. Çocuklar arasındaki ilişkiler, öğretmenler ve çocukların ilişkileri ile tüm personel ve veliler ve/veya farklı topluluklarla ilişkilerin de eşitlikçi, ayrımcılıktan uzak ve insan haklarına dayalı olması bekleniyor. Müfredat ve çevre bileşenleri özelinde ise, müfredatın ve öğretim yöntemlerinin kapsayıcılık ve çeşitliliği göz önüne alması, müfredat dışı etkinliklerin insan haklarını güçlendirmesi ve okulun bulunduğu fiziksel ortamın da tüm gruplar için güvenli olması amaçlanıyor.

Okullar ve öğrenme ortamlarında insan haklarının güçlendirilmesi nasıl bir fark yaratacaktır sizce?

Uluslararası Af Örgütü (UAÖ), dünyanın birçok farklı yerinde okulları, öğretmenleri ve çocukları küresel bir insan hakları kültürü inşa etmek için destekliyor. UAÖ Türkiye İnsan Hakları Eğitimi (İHE) Programı olarak biz de, uzun yıllardır gerek atölye çalışmaları gerekse de seminerler ve öğrenme ortamlarında kullanılabilecek eğitsel araçlar aracılığıyla öğretmenler ile etkileşime geçiyoruz. Yalnızca öğretmenler değil, aynı zamanda farklı sivil toplum örgütlerinde ve çeşitli belediyelerde öğrenme süreçlerini destekleyen kolaylaştırıcılar da programlarımızın ana katılımcı gruplarından birini oluşturuyor.
Bu çalışmaların önemli bir kısmında, okullarda insan hakları ihlallerinin arttığını gözlemliyoruz.

"İhlallerin önlenmesine odaklanıyoruz"

Barışçıl protesto ve ifade özgürlüğü gibi alanlarda hak ihlallerinin artmasının, özellikle kadınlar ve kız çocuklarına yönelik şiddetin yükselmesinin ve toplumsal cinsiyet eşitliği açısından yaşanan gerilemenin okullarda gözlemlenen bu hak ihlalleriyle ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Ancak okullar ve öğrenme ortamlarının hâlâ insan haklarının öğrenilmesi, korunması ve hak ihlallerinin önlenmesi adına önemli bir alan olduğu da su götürmez bir gerçek. Tam da bu nedenle İHE Programı olarak öncelikle koruyucu ve önleyici bir yaklaşımla okullar ve öğrenme ortamlarında insan haklarının güçlenmesi ve ihlallerin önlenmesine odaklanıyoruz.

İnsan Hakları Dostu Okullar (İHDO) yaklaşımı da bu noktada devreye giriyor. Yaklaşımın temelinde, insan hakları bakış açısını kucaklayan bir şekilde tüm okul bileşenlerinin bir okulu insan hakları dostu hale getirmek için katılımlarının sağlanması ve ilgili adımların hayata geçirilmesi önceleniyor.

(AB)