Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, 18 Haziran Translarla Eşitlik Günü ve Trans Onur Haftası'nın hemen ardından, 81 ilin valiliklerine gönderdiği yazıyla transların cinsiyet uyum süreçlerinde kullandığı hormon ilaçlarına yaş sınırı getirdi.
Medeni Kanun’un cinsiyet uyum süreçlerini düzenleyen maddesinde ameliyat için 18 yaş sınırı bulunmasına rağmen, Bakanlık “cinsiyet hormonu ilaçlarının suistimali” gerekçesiyle testosteron içeren ilaçlar, gonadotropin salıverici (GnRH) analogları ve tek başına 2 mg ve üzeri östrojen içeren ilaçların 21 yaş altındaki kullanımlarını kısıtladı.
Türk Tabipleri Birliği (TTB), 11 Temmuz’da yayımladığı açıklama ile kararının bilimsel ilkelere, tıbbi etik kurallara ve bireylerin sağlığa erişim hakkına açıkça aykırı olduğunu belirtti.
Ruh sağlığı uzmanı Prof. Dr. Şahika Yüksel ile hormon ilaçlarına yaş sınırı getirilmesini, trans+'ların sağlık hizmetlerine erişimini ve ruhsal destek süreçlerini konuştuk.
Bakanlık, transların hormona erişimine 21 yaş sınırı getirdi
Cinsiyet hoşnutsuzluğu
Kişinin doğumunda atanan cinsiyetine dair rahatsızlık hissetmesi, hem kişiler açısından hem de toplumsal düzeyde önemli sonuçlar doğurabiliyor. Cinsiyet hoşnutsuzluğunu psikiyatri alanında nasıl tanımlıyorsunuz?
Cinsiyet kimliği ve bedensel cinsiyeti örtüșmeyen kișilerin bedensel cinsiyet özelliklerinden ve bu cinsiyetle ilișkili cinsiyet rolüyle ilgili beklentilerden duyduğu rahatsızlık cinsiyetinden hoșnutsuzluk (gender dysphoria) olarak adlandırılır. Bedensel cinsiyetiyle örtüşmeyen bir cinsiyet kimliği olan cinsiyetinden hoşnut olmayan –transgender– bireyler, kendilerini ait hissetikleri kimlikleri ile bireysel ve toplumsal yaşamlarında var olma mücadelesi vermektedirler. Bu durum trans kişilerin bedensel özellikleriyle ve kendilerinden beklenen cinsiyet ifadesi ile yaşamın her alanında yoğun bir çatışma içerisine sokmaktadır.
İnsanların pek çoğu doğumdan atandığı cinsiyetten memnundur. Sadece estetik kaygılarla daha kısa daha uzun, daha geniş omuzlu veya zayıf olmak isteyebilir. Cinsiyetini benimsemiş kişiler bir kişinin cinsiyetinden hoşnutsuz olmasına kolay kolay anlayamaz, empati duymakta zorlanır. Oysa, cinsiyet hoşnutsuzluğun tarih boyu var olduğu biliniyor. Ancak, 20 yüzyılda tıbbi gelişmeler, hormon ve ameliyatlar değişiklikleri hissedilen cinsiyete taşınmaya imkân vermiştir.
Cinsiyetinden hoşnut olmayan bireylerin iyi olma hâli
Doğumdan atandıkları cinsiyetin bedensel özelliklerini sergilemek, cinsiyetinden hoşnut olmayan bireylerin iyi olma hâlini ve ruhsal durumunu derinden etkiler. Diğer yandan topluma egemen olan ikili cinsiyet düzeni, bireyleri katı bir şekilde sınırları çizilmiş erkek ve kadın cinsiyet kategorilerine sığmak zorunda bırakmaktadır. Toplumsal baskılar, birçok ülkede son yıllarda yapısal şiddet olarak yaşanmaktadır.
Toplumsal baskı, olumsuz tutum cinsiyetinden hoşnut olmayan birey tarafından da içselleştirilerek olumsuz benlik imajı gelişmesine, kimi zaman ciddi ruhsal bozuklukların belirmesine neden olabilir. Kişi gerçek kendini dışa vurduğunda ailede, okulda, işte ve sokakta damgalanma, dışlanma ve ayrımcılığa maruz bırakılmaktadır. Bu onların eğitimden ve sosyal ilişkilerden uzaklaşıp eve odalarına kapanmaya iter. Özellikle ergenlikte bulûğ ile hormonal değişikliklerle cinsiyet özellikleri geliştiğinde zorluk artar. Aynı zamanda yaşama hazırlanma, formasyon devresinde aile okul ve diğer toplumun desteği çok önem taşır.
17 LGBTİ+ örgütünden kampanya: #hormonhakkım
Ruh sağlığı uzmanının rolü
Cinsiyet kimliğiyle bedensel cinsiyet arasında uyumsuzluk yaşayan bireylerle çalışan bir ruh sağlığı uzmanının rolü ve sorumlulukları nelerdir?
Her birey ayrımcılık yapmadan aynı bilimsel ve etik anlayışla değerlendirilir. Kişiye yansız ve yargısız bir ilişki içinde kendini tanıma imkanı sağlamak, bütünlüklü bir kimlikle arzuladığı şekilde toplum içinde yaşamını sürdürmesine destek olmaktır. Geçiş süreciyle kişi cinsiyet kimliğine uygun sosyal görünüme ve bedensel özelliklere sahip olabilmektedir. Bu süreç yasal bir çerçevede sürdürülen hormon tedavileri ve cerrahi işlemler gibi tıbbi müdahaleleri de içermektedir. Bireyin kendine özgü talep ve beklentileri, tıbbi koşullar, yasal süreç, bireysel ve çevresel imkan ve sınırlılıklar değerlendirilerek, bireye en uygun şekilde uzun vadeli bir geçiş planının birlikte yapılması gereklidir.
Şunu açıklıkla ifade etmek gerekir ki kimse kimsenin kimliğini değiştiremez. Ancak kimliğini saklamasına neden olabilir. Ben Edirne’de doğmuşsam Edirneliyim, Kars’ta doğmuşsam Kars’lıyım. Ama Edirnelilere/ Karslılara eziyet eden bir bölgede yaşıyorsam memleketimi söyleyemem. İnsanın kimliğini gizlemesi ona ağır bir yük olur ve ruh sağlığını olumsuz etkiler.
Yasal prosedür nasıl işliyor?
TMK 40. Madde ile cinsiyet uyum süreci ile ilgili yasal süreç, dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi Türkiye’de de reşit olunan yaş 18 idi. Türkiye’de 18 yaşından itibaren bireyler oy kullanabilir, bankada kendi adlarına hesap açabilir, sürücü ehliyeti alabilir. İki hafta kadar önce yayımlanan bir kararla kişilerin cinsiyetlerini değerlendirme yeterlikleri 21 yaşına ertelendi.
Aslında cinsiyet uyum süreci ve nihai karar, 18 yaşında ehliyet almak gibi. Sürücü belgesi almak için yazılı ve uygulamalı sınavları geçerseniz ehliyetiniz olur. 18 yaşınızda ehliyetiniz otomatik olarak gökten zembille gelmiyor.
18 yaşına gelen herkese cins hormonları veriliyor mu ya da ameliyat olabiliyorlar mı?
Bilimsel olarak standart rehberlerimiz var. Dünya Sağlık Örgütü (WHO/DSÖ) hastalık sınıflamalarında ilkeler tanımlamıştır. Bunlar sürekli güncelleniyor. Sonuncusu ise 2023’te düzenlendi. Bu değerlendirme basamaklıdır: Önce sosyal açılım, sonra tıbbi dönüşüm. Tıbbi dönüşümün ilk aşaması hormon kullanımıdır; kişi hormon tedavisinden vazgeçerse, etkileri genellikle geri dönebilir. Yeterli süre hormon kullanımı sağlandıktan sonra ise geri dönüşü olmayan cerrahi müdahalelere geçilir. Değerlendirmenin süresi kişiye göre değişir.
Ruh sağlığı uzmanı, birden çok disiplin tarafından sürdürülen bu değerlendirme ve izlem sürecinin planlanmasından başlayarak her basamağında önemli rol oynamaktadır. Psikiyatrın bu süreçte bireyin yanı sıra ailesi ve yakınlarına da destek sağlaması önemlidir. Bu işbirliği aileleri çok rahatlatıyor. Gençlerle iletişim artıyor, çatışma azalıyor. Psikiyatr tarafından bu sürecin etik ilkeler ve bilimsel araştırmalar doğrultusunda güncellenen uygulama kılavuzları doğrultusunda yönetilmesi, bireyin bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik halinin sağlanması ve sürdürülmesine hizmet etmektedir.
Trans kimliğin gelișimi
Çocukluk ve ergenlik döneminde cinsiyet kimliği, cinsel yönelim ve bedensel cinsiyet arasındaki ilişkiler nasıl şekillenir?
Transgender bireyler bazen iki yaş gibi erken dönemlerden itibaren benimsedikleri cinsiyet kimliğine uygun giyinmek, görünmek ve davranmak ister. Çocukluk döneminde bedensel cinsiyetle uyumlu özelliklerin olması nedeniyle, ergenlik ve erişkinlik döneminde cinsel kimlik özellikleri kestirilemez.
Ergenlik döneminde gençler fiziksel, sosyal ve duygusal değişimler yaşarlar. Üreme organlarından, ikincil cinsiyet özelliklerinden, ilişkili fizyolojik süreçlerden rahatsızlık duyabilirler. Dışarıdan nasıl görüldüğünü her ergen önemsediği için, onlar açısından cinsiyetini açıkça sergileyen işaretler çok önemlidir. Belirginleşen cinsiyetinden hoşnutsuzlukla birlikte okul reddi gibi uyum sorunları görülebileceği gibi, bu dönem intihar riski dahil ciddi anksiyete, depresyon, travma sonrası stres bozukluğu ve benzeri ruhsal sorunlara gebe olabilir. Sürekli bedenlerini gizlemeye çalışırlar. Ergenin duygusal ve cinsel yakınlığa ilgi ve isteği artar. İkincil cinsiyet özellikleri belirginleştikçe bedensel cinsiyeti değiştirme gereksinimi artmaktadır.
Ergenin kimliğini tanımanın bu evresinde ikili cinsiyete göre normalize eden, heteroseksist hatalı bilgiler, transfobinin içselleştirilmesine, kişilerin kendilerini suçlamalarına, utanmalarına, daha da yalıtmalarına ve erişkin yaşamlarına uzanan sorunlara yol açar. Ailenin ve kendisinin dini bağlılığının yüksek olması bu sorunların ciddiyetini arttırabilir. Tersine, kendilerini oldukları gibi, farklılıklarıyla tanımalarına olanak veren ortamlar onları rahatlatacak ve gelişimlerinin önünü tıkamayacaktır. Kısacası, bedensel cinsiyetini taşımakta güçlük çeken ergenlerin özellikle aile ve okul çevresinin desteğe gereksinimi vardır.
PROF. DR. ŞAHİKA YÜKSEL İLE SÖYLEŞİ (I)
Cinsiyet hoşnutsuzluğu yaşayan ergenler ve talepleri
Hormon tedavisi süreci
Cinsiyetinden hoşnutsuz bireylerde hormon tedavisi süreci nasıl planlanır?
Bireysel gelişim özellikleri, çevrenin tepkisi ve olanaklar doğrultusunda, bazı bireyler cinsiyet kimliklerini kısmen de olsa giyim ve davranışlarıyla dışa vurabilmektedir. Ancak bu durum, sıklıkla ailede, okulda ve iş yaşamında çatışmalara yol açabilmektedir. Ayrıca, kişinin kimliğiyle ilgili farkındalığının netleşmemesi veya içselleştirilmiş transfobinin şiddetli olması, cinsiyet kimliğinin ifade edilmesini uzun süre erteletebilmektedir. Kişinin kendini dönüştürme girişimleri, bedensel cinsiyetine uygun giyinme, görünme denemeleri, bazı durumlarda transfobiye teslim olarak kimliğin yadsınması ve bedensel cinsiyet doğrultusunda eş bulma, evlenme, çocuk sahibi olma görülebilmektedir.
Karşı cins hormon kullanımı, dış görünüşte cinsiyet dönüşmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Ruh sağlığı uzmanı, kişinin cinsiyetinden hoşnutsuz olduğu kanaati oluştuğunda hormon tedavisine başlanmasını önerir ve onu endokrinoloji uzmanlarına yönlendirir. Hormon talep mektubu, kişinin genel tanımlayıcı özellikleri, trans birey olarak değerlendirilme gerekçeleri, cinsiyet geçiş ihtiyacı, psikososyal uyum durumu ve izlem süresi hakkında bilgi içerir. Bedensel sağlık durumunun tespit edilmesi ve olası riskler açısından kişinin taranması önemlidir.
Kişinin hormon kullanımı hakkında bilgilendirilmesi ve yönlendirilmesi, ortaya çıkabilecek ve psikososyal durumu etkileyebilecek değişikliklere hazırlanması, genel tedavi planının önemli bir parçasıdır. Hormon kullanımı sürecinde uzmanlar arası işbirliği gereklidir. Hormona başlanmadan onun kişiye etkileri ve olası yan etkileriyle ilgili olarak bilgi verilmeli, anladığından emin olunarak onam formu imzalatılmalıdır. Kullanılacak hormon ve dozu kişiye göre değişir. Eşlik eden bedensel hastalık veya yüksek yan etki riski varlığında hormon tedavileri kişiye özgü şekilde planlanmalıdır. Bu alanda güncel rehberler vardır.
Habere katkıları için bianet Temmuz 2025 stajyeri Gazal Bilen’e teşekkür ederiz. (TY)
