“Demokrasinin büyük baskı altında olduğu zamanlarda, demokratik ve açık toplumlarda yapıcı diyaloğu sürdürmenin güçlü bir aracı olarak sanat ve kültürün kilit rolü daha da belirgin hale gelir. Sanatsal ifade özgürlüğü hakkı, bu konuda kilit öneme sahiptir ve demokratik sürecin çoğulculuğu ve canlılığını sağlar.”
Avrupa Konseyi Dijital Çağda Sanat ve Kültürün İfade Özgürlüğüne İlişkin Manifesto
Dünyada "Sanatsal Özgürlüğün Durumu" raporlayan bir kuruluş var. Adı Freemuse. Sanatsal ifade özgürlüğünü ve kültürel çeşitliliği savunan bağımsız bir uluslararası sivil toplum kuruluşu.
Geçtiğimiz yıllarda raporlamalarını haberleştirmiş ve hatta İcra Direktörü Dr. Srirak Plipat’la bir söyleşi dahi yapmıştım.
TIKLAYIN - Plipat: AKP sanatsal özgürlüğün önündeki en büyük engel
Bu haberin konusu ise Freemuse’nin geçtiğimiz günlerde yayınladığı 2021 raporu. Raporun ismiyse “2021: Bir çatışma yılı”
Veriler hem Türkiye hem de dünya için pek iç açıcı değil. Çünkü rapor, öldürüldüğü, hapsedildiği, yargılandığı, saldırıya uğradığı veya zulme maruz kaldığı bildirilen sanatçıların sayısını gösteriyorlar.
Özellikle Türkiye için, konser ve festival yasaklarını, Kürtçe tiyatroların engellenmesini, Gülşen’in tutuklanmasını konuştuğumuz bir dönemde. Hemen rapordan dünya için, Türkiye’yi de içine katarak kısa bir özet sunayım. Raporun açılışı şöyle:
“2021, Myanmar'da darbe, Afganistan'da da Taliban'ın başa gelmesinin ardından hakların gasp edilmesi gibi olayların damgasını vurduğu, yakın zamanda görülmeyen bir şiddet ve trajedi yılıydı.”
Ardından Freemuse, Etiyopya’daki şiddet olaylarından, Kolombiya, Nikaragua, Küba ve Belarus’taki protestolardan örnekler veriyor. Çin, İran, Türkiye ve Mısır’ı içinse bu ülkelerde baskının sistematik olarak on yıllardır sürdüğüne dikkat çekiyor.
Freemuse, küresel olarak sanatsal özgürlüğün durumunun hak gözlemcileri tarafından son yıllardaki en düşük nokta olarak değerlendirildiğini söylüyor. Hak gözlemcilerine göre 2021 son 10 yılın en kötüsü.
2021’de COVID-19 pandemisinin ikinci yılı olduğunu hatırlatan Freemuse devam eden can kayıplarının, ülkelerin ekonomilerinin bozulmasının ve kamusal alanların kapanmasının hükümetlerin kararlarını olumsuz etkilediğini de aktarıyor.
Kadınlar, LGBTİ+’lar ve azınlıklara raporda ayrı bir başlık açan Freemuse “Son yıllarda popülizmin yükselişinin yanı sıra gelenekçilik ve muhafazakarlık, LGBTİ+, kadın hakları, din ve geleneksel normlara meydan okuyan diğer eserler etrafında sanat yaratma yeteneği üzerinde küresel olarak olumsuz bir etki yarattı” diyor.
En çok baskı müzikte
Raporda Freemuse müzik, görsel sanatlar, film, edebiyat, tiyatro, çoklu sanat formları ve dans biçimlerine göre ihlalleri kategorilendiriyor.
Ancak en genel haliyle Freemuse’nin 2021'de dünya çapında (103 ülkede) belgelediği 1.200'den fazla sanatsal özgürlük ihlali, baskının manzarasını gözler önüne seriyor. İhlaller devlet dışı gruplar ve devlet olarak ikiye ayrılmış durumda.
Freemuse tarafından izlenen tüm ihlallerin yüzde 74'ünde sanatçılar, sanatsal faaliyetleri nedeniyle susturulmuş, ihlallerin yüzde 26'sında ise ifade ve toplanma özgürlüğü gibi siyasi ve medeni haklarını kullanmanın sonuçlarıyla karşı karşıya kalmış.
Bunların arasında, öldürüldüğü bildirilen -ki rekor sayıda- 39 sanatçı var. 500'den fazla sanatçı da, devletlere, siyasilere, tanınmış kişilere, dini ve geleneksel değerlere meydan okumanın yasal sonuçlarıyla karşı karşıya kalmış durumda.
Belgelenmiş tüm kovuşturma ve hapis vakalarının üçte birini sanatçıların barışçıl protestolara katılmaları ve bu konudaki yorumları oluşturuyor.
Ayrıca 2021'de gözaltına alındığı kaydedilen tüm sanatçıların yarısı siyasi ve sosyal konular hakkındaki görüşlerini ifade ettikleri için vaka listesindeler. Diğer yarısı ise sanatsal çalışmalarının içeriği için hedef alındığı için gözaltına alınmış durumda.
Daha önceki yıllarda olduğu gibi veriler müziğin en çok baskıya uğrayan sanat türü olduğunu, ardından da görsel sanatın ve filmin geldiğini gösteriyor.
Protestolardaki polis şiddeti sanatçıları öldürüyor
Detaylı verileri vermeden önce rapordan biraz daha kısa özet yapayım. Mesela 2021’de öldürülen 39 sanatçının çoğu, protestolar sırasında polisin şiddeti nedenli. En çok ölüm de Kolombiya'da. 11 sanatçı ekonomik eşitsizliğe karşı gösteriler sırasında hayatını kaybetmiş.
Taliban'ın Ağustos'ta yeniden kontrolü ele geçirmesinden sonra Afganistan'da meydana gelen 7 cinayette olduğu gibi rapor başka yerlerde de sanatçıların doğrudan hedef alındığını gösteriyor.
Rapordan başka bir özet. Freemuse kadın 39 sanatçının tutuklandığını, yargılandığını, hapse atıldığını ya da eleştiri nedeniyle para cezasına çarptırıldığını belirtiyor.
Aynı şekilde yaratıcı sanat faaliyetleri 'uygunsuz' bulunan 17 kadının yasal sonuçlarla karşı karşıya kaldığını ekliyor. Freemuse bu durumu “kadınların başarısını ve kamusal sanatı ortadan kaldırma girişimi” olarak değerlendiriyor.
Freemuse ayrıca cinsel yönelimleri, cinsiyet kimlikleri, ifadeleri ya da LGBTİ+ temalı sanatsal ifadeleri nedeniyle 32 kişinin benzer şekilde tutuklandığını ve 9 kişinin de hapis veya para cezasına çaptırıldığını söylüyor.
Türkiye'de durum
Freemuse raporda Afganistan, Belarus, İsrail/Filistin, Myanmar ve Yemen için özel bir sayfa açıyor. Ancak Türkiye’den de örnekler sunmayı ihmal etmiyor.
“Türkiye diğer ülkelerden daha fazla sanatçıyı yargıladı” diyen Freemuse, 2021’de Türkiye’de 49 sanatçıya dava açıldığını belirtiyor. Bu davalardan 31'inin sanatsal faaliyetler nedeniyle, 18'inin de siyasi aktivizm ve sosyal medya paylaşımları nedeniyle açıldığını söylüyor.
34 sanatçının da siyasi nedenlerle yargılandığını belirten Freemuse 21 kişinin terörizm suçlamasıyla, 13 kişinin de çoğunluğu Cumhurbaşkanı olmak üzere kamu görevlisine görevlilerine hakaretten yargılandığını aktarıyor.
Ayrıca Türkiye hemen her kategorinin ihlal sıralamasında tepeye oynuyor. Rap sanatçısı Ağaçkakan’ın gece yarısından sonraki müzik yasağına tepki olarak konser vermesini ve kendisiyle birlikte izleyicilerinden birkaç kişinin gözaltına alınmasını hatırlatıyor.
TIKLAYIN - Ağaçkakan: Kelimelerle anlatamayacağım kadar öfkeliyim!
Benzer şekilde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın şikayetiyle, karikatür dergisi Charlie Hebdo’nun kapağına açılan "Cumhurbaşkanına hakaret" davasını ve şair Yılmaz Odabaşı’nın 2018 seçimleriyle ilgili bir Twitter paylaşımı yüzünden 'cumhurbaşkanına hakaret'ten 11 ay 20 gün hapis cezasına çarptırılmasını örneklendiriyor.
Freemuse dünyada "özellikle sesi kesilen müzik grupları" arasında da Türkiye'den Kürt müzisyenleri gösteriyor.
Ve dünyadan detaylı verilerDirekt istatistikler şöyle:
Vakaların; yüzde 31’i müzik, yüzde 24’ü görsel sanatlar, yüzde 23’ü film, yüzde 12’si edebiyat, yüzde 6’sı tiyatro, yüzde 3’ü çoklu sanat forumları ve yüzde 1’i de dansta. Yine vakaların;
2021'de hapsedilen sanatçılar24 ülkede 119 sanatçı. 25’i Belarus, 19’u Türkiye, 16’sı Rusya, 10‘u Myanmar/Burma, 8’eri Çin ve Küba, 6’sı İran, 5’i Mısır, 3’ü Yemen, 2’şeri Cezayir, Kamboçya, Senegal, Tunus ve 1’eri Arjantin, Kongo, Fildişi Sahili, Gana, Kazakistan, Fas, Nijerya, Kuzey Kore, Suudi Arabistan, İspanya, Türkmenistan’da. Sanatçıların yüzde 66'sı sanatsal çalışmaları nedeniyle hapsedilenler. Gerekçeler ise şöyle:
Sanatçıların yüzde 34'ü de sanatsal olmayan faaliyetleri nedeniyle hapsedilenler. Yine gerekçeler:
Cezaevine atılan sanatçıların 49’u müzisyen, 19’u şair ve yazar, 18’i görsel sanatçı, 16’sı oyuncu ve film yapımcısı, 13’ü tiyatro oyuncusu ve yönetmen, 3’ü dansçı, 1’i de çoklu sanat formu üretkeni. Sanatçıların 61’i Avrupa'da, 23’ü Asya ve Pasifik'te, 20’si Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da, 9’u Kuzey ve Güney Amerika'da, 6’sı da Afrika'da hapsedildi. 2021'de yargılanan sanatçılar34 ülkede 133 sanatçı. 49 sanatçı Türkiye’de, 7’şer sanatçı Küba ve Hindistan’da, 6’şar sanatçı Rusya ve Senegal’de, 5’er sanatçı Bangladeş ve Hong Kong’da, 4’er sanatçı Myanmar/Burma, Polonya ve Uganda’da, 3’er sanatçı Brezilya, Lübnan ve Venezuela’da, 2’şer sanatçı Belarus, Çin, Fransa, İran, Nijerya ve Güney Afrika, 1’er sanatçı da Cezayir, Komorolar, Kongo, Mısır, İrlanda, Ürdün, Kuveyt, Malezya, Mali, Filistin, Suudi Arabistan, Sri Lanka, İsveç, Yemen ve Zımbabve’de. Sanatçıların yüzde 62'si sanatsal çalışmaları nedeniyle yargılananlar. Gerekçe:
Sanatçıların yüzde 38'i sanatsal olmayan faaliyetleri nedeniyle yargılananlar. Yine gerekçeler:
Yargılanan sanatçıların 33’ü müzisyen, 28’i sinema oyuncusu ve film yapımcısı, 27’si şair ve yazar, 26’sı görsel sanatçı, 14’ü tiyatro oyuncusu ve yönetmeni, 4’ü disiplinlerarası sanatçı, 1’i de dansçıydı. Avrupa'da 65, Asya ve Pasifik'te 25, Afrika'da 18, Kuzey ve Güney Amerika'da 13, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da da 12 sanatçı yargılandı. 2021'de gözaltına alınan sanatçılar38 ülkede 253 sanatçı. 59 sanatçı Küba’da, 30 sanatçı Ürdün’de, 26 sanatçı Myanmar/Bruma’da, 24 sanatçı Belarus’ta, 20 sanatçı Türkiye’de, 12 sanatçı İsrail/Filistin’de, 9 sanatçı Nijerya’da, 8 sanatçı Yemen’de, 7 sanatçı Mısır’da, 6 sanatçı Gana’da, 5’er sanatçı Hindistan ve İran’da, 4’er sanatçı Çin ve Filistin’de, 3’er sanatçı Fransa, Kuveyt ve Rusya’da, 2’şer sanatçı da Katar, Suudi Arabistan, Tanzanya ve Tayland’da. Cezayir, Arjantin, Bangladeş, Botsvana, Kolombiya, Haiti, Hong Kong, Macaristan, Kazakistan, Kenya, Lübnan, Malezya, Pakistan, Senegal, Somaliland, Güney Sudan ve Suriye’de de 1’er sanatçı. Sanatçıların yüzde 49'u sanatsal çalışmaları nedeniyle alınanlar. Gerekçeler:
Sanatçıların yüzde 51'i de sanatsal olmayan faaliyetleri nedeniyle gözaltına alınlar. Yine gerekçeler:
Sanatçılardan 103’ü müzisyen, 62’si oyuncu ve film yapımcısı, 32’si şair ve yazar, 31’i görsel sanatçı, 12’si tiyatro oyuncusu ve yönetmeni, 12 çoklu sanat formu üreticisi ve 1’i dansçıydı. Gözaltına alınan sanatçıların 76’sı Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da, 62’si Kuzey ve Güney Amerika'da, 51’i Avrupa'da, 42’si Asya ve Pasifik'te, 22’si de Afrika'daydı. 2021'de müziğin sansürü58 ülkede 385 vaka. Özetle:
Müziğe dayatılan kısıtlamalara için gerekçe olarak siyaset (198), ahlaksızlık (80), din (70), terörle mücadele (51) LGBTİ+’lar (37), azınlıklar (29), COVID-19 (23), karalama (20), çatışma (18), ve kadınlar (12) gösterildi. Müzisyenleri susturma nedenleri de şöyle sıralandı:
Özellikle sesi kesilen müzik gruplarıFreemuse “özellikle sesi kesilen müzik grupları” olarak da şunları gösterdi:
|
(HA)
