Diyarbekir Delileri

Maksadım gülşen değil bir şem’ içün pervaneyem

Rind-i akşam zahida zannetme kim divaneyem

Terki tecrid eyledim sanma tehi viraneyem.

Akilem batında emma sureta divaneyem

Kimse farketmez meni kim men neyem amma neyem.“

Diyarbekir’li Nigahi Baba

Diyarbekir’i uzun uzadıya anlatan bir şiirin bir bölümünde şair der ki; “Ali Şan’ı, Şeğo’yu, Deli Veli’yi / Sen bilir misin?” Bilenler zaten bilir de! Belki onlara anımsatmak, bilmeyenlere de Diyarbekir’de bir zamanlar alim gibi deliler vardı demek için “Diyarbekir Delileri” dedim.

Delilik bir dolu aklı evvele göre; insan aklının üst evresi olarak ifade edilir. Hemen başta söyleyeyim, bu tanımın doğru olduğuna inananlardanım.

Ulu Cami’den Mardin Kapı’ya

Çocukken hep düşünürdüm. Bu şehr-i Diyarbekir’de neden bu kadar çok deli var? Ve neden deliler hep kentin Ulu Cami’den Mardin Kapı’ya kadar uzanan güzergahını kendilerine mesken tutarlar? Daha sonraki yıllarda da düşündüm. Yanıtını da pek fazla bulamadım desem yeridir.

Taşra yaşantısının gelenekler, görenekler, biraz da kör inançlar üzerine bina edilmesi miydi, acaba bunca deliliği tetikleyen! Tanıdıkça delileri daha çok tanık olmuştum, hayatlarına. Belki de bizim delilerimiz kendi kurdukları oyunlarında ebe olup habersiz sobelenmişlerdi. Kendi hayatlarının tanığı olabilecekken akıllarını birilerine emanet bırakmak adına yaşamlarına tanıklık etmek görevi de bizlere mi kalmıştı !

Ve hep göz önündeydi bu kadim şehrin delileri. Ne yapsalar kopamıyorlardı. Bütün şehir sanki onları izliyordu. Ama zerre kadar önemi yoktu bu göz altılığın. Çünkü onları anlayamayacak kadar akıllıydı! bu koca şehir.

Ferhé Müslüman olunca

İşte şimdi köşe başından çıkacakmış gibi beklenen bekçi başı Said’in bacısı deli Cemo, Hatun bibi, deli Vesile, Zinê, deli Dodê ve bir de deli Ferhê; sanki el ele tutuşmuşlar bir anıyı ve hayatları yad etmedeler.

İçlerinden en alımlısı da tereddütsüz Deli Ferhê. Memleketin son Yahudileri 1950’lerde İsrail’e giderken geride bırakmışlardı Ferhê’yi, anlatıma göre. Birileri de bu şehirde yaşamak Ferhê’nin hafif aklına rağmen gizli bir cennette yaşamak gibiydi demişlerdi. Belki de şehrin çekim gücüydü Ferhê’yi akrabalarından alıkoyan. Doğrusu da buydu sanki.

Sık, sık “Ben buranın delisiyem, bi yerlere gidemem” demesi boşuna değildi. Neyse, bir şekilde kalmıştı işte Ferhê Diyarbekir’de. Anlatıya göre adını da değiştirmiş, Müslüman olmuştu. Adı Selma olmuştu Ferhê’nin. Selma deyip, sondaki a harfini uzattığınızda, o kadar hoşuna giderdi ki “Ha! heyran “ dediklerinden biri de bendim. Ve bu “Heyran” demek de en çok Deli Ferhê’ye yakışırdı.

Sözler keskin bıçak

Deliydi Ferhê, ama Ferhê dendiğinde de kızardı. İlla ki Selma olacaktı, adını ünlemek. Kadir kıymet de bilirdi, güvenilirdi de. Hançepek’teki Paşa Hamamı’nın kadınlara tahsisli saatlerinde hamama giren kadınların pışpışlasın diye el kadar bebelerini Ferhê’ye emanet ettikleri anlatıya denk düşendi.

En alımlı Ferhê’ydi dedik ya. Baskın çıkacak bilcümle kadın delilere, inat. Sözleri de ağzında bir keskin bıçak:

“ Yağmur yağar şiş kimi

Gezerem dervêş kimi

Sen orada ben burda

Yanaram ataş kimi.”

Niye tam da neşesi yerinde iken bu sözlere gerek duymuştu ki, deli Ferhê. Belki de bırakıp gidenlere bir göndermeydi onun sitemi.

Ama aşağılardan, Balıkçılarbaşı civarından yellenerek gelen deli Veli taa Deve Hamamı’nın külhanında tutturduğu nakaratı tekrar tekrar okuyarak Ferhê’ye yanıt yetiştirmeye çabalıyordu.

“ Diyarbekir dört etrafi meteris

Biz üç kardaş bir ordiya yeteriğ.

Meteristen kurkuşunlar atarığ

Münevverdir kız senin adın Münevver

Ben ölürsem papağımnan gömeler.”

Bir köşede kendi kavillerince yarenlik eden küfürbaz Remo, hırçıkli ziyaret misali sol ayağına sardığı bez parçalarıyla sakat bacağını çekiştirirken; yanına kattığı deli Abdüllatif’in hayali direksiyonuna yaslanıp, Abdüllatifin çıkardığı korna seslerine eşlik ederek, Mardinkapı’ya doğru yol alıp “hadi ulan sen de” demedeler.

Abdüllatif’le küfürbaz Remo tam da hayali arabalarıyla dümen tutturmuşken onlara selam çakan Heno’yla deli Çeto’ydu. Belden yukarısı çıplak, boğazına bağladığı kravatı vazgeçilmeziydi Çeto’nun. Ulu Caminin arka kapısının yanındaki seki’nin üzeri olan mekanını terkettiği ender anlardan biriydi Çeto’nun manzaraya tanıklığı.

Amerikan başkanının verdiği söz

Ama o da ne! Kovboy meraklısı deli Salo dörtnal geliyordu öteden. Tutmasalar alimallah Abdüllatif’i de, Heno’yu da, Remo’yu da, Çeto’yu da ezip geçecekti. Bağırarak söylediği Amerikan başkanıyla telefon görüşmesi sonucu aldığı sözdü. Bir hastayı atının terkisine attığı gibi Amerika’ya götürmek üzereydi.

Hazır birbirlerini bulmuşken Mardin Kapı’da akıllılara inat bir müzikal gösteriye karar vermişlerdi tüm deliler. Kent halkının da canına minnetti doğrusu. Zaten delilere alışkındı bil cümle Diyarbekir. Eh her deli birazcık da veli değil miydi, kimilerine göre...

Yanlarına kattılar diğer tüm eksik kalanları. Ulaşılamayanları da yerlerini, yurtlarını bilenler tutup getirdiler.

Kalorifer ne?

Deli Şeğo zaten Mardin Kapı’daydı. Nerde cenaze orda Şeğo. Deli Yaşo, İlo, kendini Mardin canavarı sayan Deli Cevdo, satırsız dolaşmayan deli Genco, lehmecun ezo, “Benim de kaloriferim budur “ deyip sırtını fırının duvarından yeni çekmiş deli Selim, memleketin bil umum yırtık kağıtlarını toplamayı kendine iş edinen xale Hüs, deli edo, eco, doktorlar dakik olur deyip kollarında bozuk saatlerle dolaşan doktor deli Salo, deli asko, deli Memet, hepsi toplanmışlardı.

Avare Ahmedi kızdırmışlardı “Anazi, avradızi,İsmet paşazi, cumhurbaşkanızi...” küfürü daha ağzından düşmemişti. İşte laye Fedile’nin oğlu Deli Şıko da Ali Paşa mahallesinden duyup gelmişti koroya katılmaya. Ağzında da tekerlemesi, ” Kî tırşık xwarîye, bra ev here cem jınık”*. Bunu duyan deli Memet geri mi kalacaktı. Kendi olmazsa olmazından ; “ Ez bûm, tu bu, azo bu, kuzo bu. Dağkapili Rızo bu. İstanbulli Gurzo bu. Brijit bu, Bardot bu. Marllon bu, Brando bu. Gıştık ji derev bu.”**

Mevlana!

Memleketin velisi Alişan inat ediyordu onlara. Entarisinin ucu ağzında orta yere işemekle meşguldü. “Ayıptır Alişan, etme eyleme. Etraf insan dolu”, diyenlere. “Hani neredeler, ben göremiyorum onları” diyordu. Belki de Alişan bilmeden bilge kişiliğiyle Mevlana’yı çağrıştırıyordu. Demeye getiriyordu ki;

“ Elinde bir mumla kenti dolaşıyordu Şeyh.

‘Kederliyim’ diyordu. ‘Bu adam kılığındaki yaratıklardan.İnsan arıyorum ben.’

Dedim ki : ‘Bulunmaz o. Biz çok aradık.’

‘İşte tam da onu arıyorum,’ dedi Şeyh ‘ o bulunmazı’...” ***

Karate Kedo, yanına Remzi Böceği almış kıs kıs gülüyordu. “Ulan bu delilerin haline bak. İş mi şimdi bu. Biz ki Dicle’nin tüm balıklarını selama durdurmuş, emrin var mi Kêdri abê dedirtmiş adamız. Şimdi yakışır mi bu deliler takımına katılmak.”

Ama bu koronun asli elemanı Deli Aziz eksikti. Onun en sona kalması doğaldı. Deli Aziz, hem şairdi, hem de musikişinas. Daha bir gece evvel Diyarbekir’in dört kapısından biri Yeni Kapıdaki evinden, kış kıyamet demeden avucunun içinde taşıdığı yarım tas pekmezi Ali Paşa’daki kadim dostu Muharrem ağabeyine götürüp şiirini beraber vermemiş miydi ?

İşte şimdi Şarapçı Deli Mecnun’la birlikte okunmalıydı, deli Aziz’in beste formunda yazdığı“Bir Deli’nin Serenadı”. Görsündü işte memleket, nasıl icra edilirdi sanat.

Dar ve karanlık küçelerden geliyorum. Açım.

Ben senin kardaşın, sen benim bacım

Ama sen sözünü, ben özümü yitirdim,

Ben kadehleri, sen beni bitirdin.

Sen gök yüzünde bir yıldız

Ben su dibinde bi çakıl taşı.

Sen emsali olmayan kız

Ben çamurlu sokak berduşu.

Günlerden bir gün kapına gelsem

Bana güzel yüzünü gösterir misin?

Kur’an yaprağı olan dilinden

Bana bir şeyler seslenir misin?

Ali Paşa, Ali Par,

Kızlar Delilo oynar.

Çepik çalın oğlanlar,

Mahlede toyımız var.

Küçeye mekan kurdum

Sırtım kara daştadır

Derdinden serhoş oldum

Sanma akıl baştadır” ****

Onlar koro olarak parçalarını icra ede dursunlar. Mardinkapı’nın tam da kapı girişinde onları izleyen, mecburiyetten, zorunlu göç nedeniyle aklını geldiği yerde bırakmış ve daha yeni Diyarbakıra gelmiş, Silvanlı Deli Cemal kendince söyleniyordu : “Herkes dî bêje Cemal dîne. Kes nabêje Cemal çima dîn buye.” *****

İşte böyleyken böyleydi Diyarbekir Delileri. Hikayenin coğrafyasını belirleyen bizzatihi hikayenin de kendisiydi. Memleket kadim olunca, memleket binler yıllık olunca, delileri de hikmetinden sual olunmaz oluyorlardı işte. (ŞD/NM)

* Kim güveci yemişse, o karının koynuna girsin.

** Benim, Azo’dur, kuzo’dur. Dağkapılı Rızodur. İstanbullu Gürzo’dur. Brijit’tir, Bardot’tur. Marlon’dur, Brando’dur. Hepsi de yalandır.

*** Mevlana, Şems-i Tebrizi Divanından

**** Şair dostum Muharrem Güler’in tanıklığından.

***** Herkes diyor ki; Cemal delidir. Ama kimse demiyor, Cemal niye deli olmuş?