1921, 1924 ve 1961 anayasalarının ardından "en uzun ve detaylısı", 1982 Anayasası geldi. Referandumda yüzde 91.37 oy oranıyla kabul edilen anayasanın değiştirilmesi ya da tamamen yeni bir anayasa yazılması gündemde.
12 Eylül 1980 darbesinden sonra üç yıldan fazla süre askeri rejim devam etti. Meclis feshedildi, milletvekillerinin dokunulmazlıkları kaldırıldı, temel hak ve özgürlükler askıya alındı, bütün ülkede sıkıyönetim ilan edildi.
Darbeyi yapanlar Milli Güvenlik Konseyi (MGK) adını aldı ve bir Genel Sekreterlik kuruldu. Konseyin işlemleri, "kanun, içtüzük, bildiri, karar" adlarıyla başlıklandırılıp numaralandırıldı. MGK, emekli amiral Bülend Ulusu'yu da başbakan atayarak yeni bir hükümet kurdu.
MGK, 29 Haziran 1981'de çıkardığı yasayla kendisinin de içinde yer aldığı, TBMM ve senatonun yetkileri ile donatılan bir Kurucu Meclis oluşturdu.
İki kanattan oluşan bu Kurucu Meclis'in ilk kanadı, bir danışma organı ile MGK'dan oluşuyordu. Meclisin ikinci kanadı da askeri yönetimin atadığı Danışma Meclisi'ydi. Danışma Meclisi'nin üyeleri, Anayasa taslağının hazırlanması ve ilgili kanunda belirtilen siyasi partiler ve seçim kanunları için hazırlık çalışmalarına katılmak zorundaydılar.
Anayasa taslağı oluşturma görevi Danışma Meclisi'ne, kesinleştirme yetkisi MGK'ya aitti. 23 Ekim 1981'de ilk toplantısını yapan Danışma Meclisi, Orhan Aldıkaçtı başkanlığında 15 kişilik bir Anayasa komisyonu oluşturdu ve çeşitli kurum ve kuruluşlardan (üniversiteler, sendikalar, yüksek mahkemeler gibi) anayasa hakkındaki görüşleri istendi.
"Konseyde taslak hazırdı"
Ancak bütün bu düzenlemelere rağmen, asıl anayasa taslağının başından beri Konseyin elinde olduğu, eski Genelkurmay Başkanı Kenan Evren'in "Anılar"ında yer alıyor: "Danışma Meclisi, henüz Anayasayı ele almadan Genel Sekreterlik'te (Konsey) anayasa taslağı aşağı yukarı hazır durumda idi."
Anayasa taslağı, 17 Temmuz 1982'de Danışma Meclisi Başkanlık Divanı'na teslim edildi ve 4 Ağustos 1982'de Genel Kurul'un gündemine alınarak tasarı hakkında tartışmalar yapıldı. Bu tartışmalar sonucu, tasarıda yapılan değişikliklerle anayasa tasarısı, 120 kabul, 7 ret, 12 çekimser oyla kabul edilirken 17 kişi oylamaya katılmadı.
Danışma Meclisi, anayasa komisyonunda daha sonra Siyasi Partiler Kanunu tasarı ile Seçim Kanunu tasarısını hazırladı. Bu tasarılar, MGK'de tartışıldıktan sonra son şekillerini aldı. 14 Ekim 1982'de yeni anayasaya göre genel seçimler yapılmadan önce, Danışma Meclisi'nin görevi sona erecekti.
Danışma Meclisi tarafından kabul edilen anayasa taslağı, Evren'in başkanlığında MGK üyeleri ve birkaç sivil tarafından incelendi, son şekli verilirken yeni maddeler de eklendi.
Orgeneral Kenan Evren'in cumhurbaşkanı olmasını sağlayan madde, MGK üyelerinin statüsünü yeni dönemde Cumhurbaşkanlığı Konseyi üyeliğine dönüştüren madde, eski politikacıların siyasete dönmesini engelleyen maddeler MGK'da ve Genelkurmay Karargahı'nda hazırlandı.
Anayasa, halkoyuna sunulmadan önce MGK'nin 70 sayılı kararlarından biri açıklandı: "Anayasa taslağı üzerinde yasaklılar dışında kalan yurttaşlar, kişisel görüş açıklayabilecekti."
Yüksek Yargı, Sayıştay, üniversiteler, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, basın kuruluşları, faaliyetleri yasaklanmamış sendikalar, bilimsel amaçlı dernekler ve özel statülü kuruluşlar, seminer ve konferanslar yolu ile sözlü ve yazılı görüş bildireceklerdi. Bütün bu tartışmalar, "anayasa taslağının geliştirilmesi maksadı dışına taşmayacak", referandumda halkın vereceği oyun "nasıl olması gerektiği konusunda bir telkinde" bulunulmayacaktı.
Yapılacak oylamada, oy kullanmayanlar 5 yıl süreyle seçme ve seçilme hakkından mahrum kalacaktı. Anayasanın, oylama sonucu reddi durumunda ne olacağı belli değildi. Tasarıya olumsuz oy verilmesi, ülkedeki belirsizliğe destek olmak ve askeri rejimin sürmesine rıza göstermek anlamına gelmekteydi.
Yüzde 91.37 ile kabul
Anayasa metni 7 Kasım 1982'de halkoylamasına sunuldu ve yüzde 91.37 kabul oyu ile yürürlüğe girdi. 177 madde ve 16 geçici madde olmak üzere toplam 193 madde ile 7 bölümden oluşan 1982 Anayasası, hem madde hem de maddelerin içeriği bakımından en uzun ve detaylı anayasa oldu.
1961 Anayasasındaki, "Devlet şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki Anayasa hükmü değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez" maddesi yer alıyordu. 1982'de değiştirilemez maddeler artırıldı, şu şekli aldı:
Madde 1. Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
Madde 2. Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
Madde 3. Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı"dır. Başkenti Ankara'dır.
Madde 4. Anayasanın 1. maddesindeki devletin şeklinin cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile 2. maddesindeki cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
1982 Anayasası'na göre, Türkiye Cumhuriyeti "toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir."
Anayasanın 3. kısmında yer alan, Cumhuriyetin temel organlarından biri olan yasama organı, TBMM'dir. 1961 Anayasası'nda var olan Cumhuriyet Senatosu, 1982 Anayasası'nı hazırlayan Kurucu İktidar tarafından kaldırılarak tekrar TBMM adı altında tek meclisli parlamento kuruldu.
9. maddede "yargı yetkisi, Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır" denilirken 142. maddede mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usullerinin kanunla düzenleneceği belirtiliyor.
"İnsan haklarına saygılı"
1961 Anayasasındaki "insan haklarına dayanan devlet" anlayışı, 1982 Anayasası'nda yerini "insan haklarına saygılı devlet" anlayışına bıraktı. 1982 Anayasasında temel hak ve özgürlüklere sınırlama getirilirken "güçlü iktidar anlayışı" hakim kılındı.
Bu süreçte, geçici maddelerle birlikte toplam 194 madde bulunan 1982 Anayasası'nın 80 maddesi değiştirildi, eklenen 3 geçici maddeden 2'si daha sonra metinden çıkarıldı.
1982 Anayasası'ndaki ilk değişiklik kabulünden 5 yıl sonra, 17 Mayıs 1987 tarihinde yapıldı.
Siyasi partilerin ve liderlerinin siyasi yasaklarına ilişkin geçici 4. madde, 1987'de yürürlükten kaldırıldı. Böylece, siyasi partilerin ve liderlerinin yasakları sona erdi.
8 Temmuz 1993'de, Anayasa'nın 133. maddesinde yapılan değişiklikle, radyo ve televizyon istasyonları kurmak ve işletmek, kanunla düzenlenecek şartlar çerçevesinde serbest hale getirildi. 143. maddede 18 Haziran 1999'da yapılan düzenlemeyle, DGM'lerde yer alan asker üyelerin yerine sivil yargıçların atandı. 13 Ağustos 1999'da, 47. maddede yapılan değişiklikle ''özelleştirme'' kavramı Anayasa'ya girdi.
2001 değişiklikleri
2001 yılında 1982 Anayasası'nın Başlangıcı, 32 maddesi ve bir geçici maddesi değiştirildi. Şimdiye kadar yapılan bu en kapsamlı değişiklik ile anayasada 35 değişiklik yapıldı. Değişikliklerle anayasanın "Başlangıç" metni ve 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67, 69, 74, 86, 87, 89, 94, 100, 118, 149 ve Geçici 15. maddelerinde değişiklik yapıldı.
Bu değişikliklerle, Milli Güvenlik Kurulu'na başbakan yardımcıları dahil edildi; genel ve özel af ilanı için 3/5 oy oranı benimsendi; yabancılara dilekçe hakkı tanındı; anayasa değişikliklerin iptali için Anayasa Mahkemesi karar yeter sayısı 3/5 olarak kabul edildi; Anayasa Mahkemesinin, kapatma yerine dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin devlet yardımından kısmen ya da tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilmesi öngörüldü.
7 Mayıs 2004'te 38. maddede yapılan değişiklikle ölüm cezası kaldırıldı.
2007 referandum paketi
21 Ekim 2007'de yapılan anayasa referandumu ile cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi başta olmak üzere bir takım anayasa değişiklikleri yapıldı.
Referandumda "Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi, aynı kişinin iki kez cumhurbaşkanı seçilebilmesi (5+5), görev süresinin 7 yıldan 5 yıla indirilmesi ve cumhurbaşkanlığı seçiminin, görev süresi bitmeden önceki 60 gün içinde tamamlanması, genel seçimlerin beş yıl yerine dört yılda bir yapılması, TBMM'de, seçimler dâhil tüm oturumların 184 milletvekiliyle açılması" gibi değişiklikler oylandı. Değişiklikler, yüzde 31.05'i "Hayır" ve yüzde 68.95'i "Evet" oyuyla kabul edildi.
2010 referandum paketi
Mayıs 2010'da TBMM'de kabul edilen anayasa değişiklikleri Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından halkoyuna sunuldu.
Değişiklik paketinde Anayasa Mahkemesi ile Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun (HSYK) yapısıyla ilgili düzenlemelerin yanı sıra Kamu Denetçiliği Kurumu'nun (ombudsmanlık) kurulması, Yüksek Askeri Şura (YAŞ) ve HSYK'nın ihraç kararlarının yargı denetimine açılması ile askeri yargının görev alanının daraltılmasını öngören değişiklikler bulunuyordu.
12 Eylül 2010'daki halk oylaması sonucunda yüzde 57.93 "evet", yüzde 42.07 "hayır" oyu çıktı ve değişiklikler kabul edildi. Bu değişiklikle, darbecilerin yargılanmasını engelleyen Geçici 15. madde de kaldırıldı. (AS)
---
Kaynaklar:
http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm
http://emedya.cumhuriyet.com.tr/?hn=126754
http://www.barobirlik.org.tr/calisma/haberler/tbb/071106_anayasa.aspx
http://www.belgenet.com/yasa/k4709.html
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/1113.html
http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye%27de_anayasal_s%C3%BCre%C3%A7
