Gazetecilerin çocuklarla ilgili haberler yaparken nelere dikkat etmesi gerekiyor? Çocuklarla ilgili haberlerde "kamu yararı"nın sınırları nereye kadar? Çocuk haberlerinde uyulması gereken etik ilkeler neler?
bianet Uluslararası Gazeteciler Federasyonu, BBC, Çocuk Hakları Bilgi Ağı'nın (CRIN) çocuk haberciliğiyle ilgili etik rehber ilkeleri ile Save The Children'in hazırladığı "Çocuklarla Mülakat için Rehber" ve MediaWise Trust'ın hazırladığı "Savaş ve Afet Zamanlarında Çocuklarla Mülakat Yapan Muhabirler İçin Rehber İlkeler"ini bir araya getirdi. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin çocuklarla ilgili haberlerde uyulması gereken etik düzenlemesini de bu rehberde bulacaksınız.
Çocuk Hakları nedir?
"Çocuk Hakları", 18 yaş altındaki bireylerin haklarıdır. 1989'da benimsenen Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS) 18 yaşın altındaki herkesi çocuk olarak tanımlıyor; sözleşmede çocukların tüm insan haklarına sahip olduğunu teyit ediliyor.
Sözleşmeye göre 18 yaşın altındaki insanlar ırk, din veya yetenek farkı gözetmeksizin, düşünceleri veya söyledikleri her ne olursa olsun ve nasıl bir aileden gelirlerse gelsinler bu haklara sahiptir. Sözleşmede çocuk haklarıyla ilgili maddeler üç genel kategoride toplanıyor:
*Koruma, çocukların güvenliğini garanti altına alır. İstismar, ihmal ve sömürü gibi özel konularda çocuğun korunması yönünde şarlar getirir.
*Sağlama, çocukların eğitim ve sağlıklı bakım gibi temel ihtiyaçlarının sağlanması konuları ele alınır.
*Katılım, çocukların gelişim halindeki yeteneklerini, olgunlaşma dönemine doğru karar verme ve topluma katılma durumunu sağlayacağını öngörür.
Neden etik ilkeler?
Gazetecilik etik ilkeleri dürüstlük, doğruluk, nesnellik, tarafsızlık, hakkaniyet, kamuoyuna hesap verme ve haber değeri olan bilgiye erişmek için kullanılan anonim kaynakların korunmasını kapsar.
Başka pek çok etik sistemde olduğu gibi, gazetecilik etik ilkeleri de "zararın sınırlandırılması" prensibine dayanır. Bu ilke, özellikle çocuklar sözkonusu olduğunda gereksiz bilgilerin habere girmemesi; örneğin tecavüz gibi suçlarda mağdurunun kimliğinin gizli tutulması, insanların itibarını zedeleyecek bilgilerin yayınlanmaması veya intihar edenlerin intihar yönteminin açıklanmaması gibi kurallar önerir.
Uluslararası Gazeteciler Federasyonu'nun çocuk haberciliğiyle ilgili rehber ilkeleri:
Gazeteciler ve medya kuruluşları, çocuklarla ilgili olayları aktarırken en yüksek etik davranış standartlarını korumak ve aşağıdaki kurallara uymak için çaba göstermelidir:
1. Çocuklarla ilgili konuları haber yaparken doğruluk ve hassasiyet açısından mükemmeli hedeflemelidir.
2. Program ve yayınlarda çocuklar için zararlı görüntülerin çocukların medya alanına girmesini engellemelidir.
3. Çocuklarla ilgili haber malzemelerinde stereotiplerin ve sansasyonel sunumların kullanılmasından kaçınılmalıdır.
4. Çocuklarla ilgili her türlü materyalin yayınlanmasının doğuracağı sonuçları dikkatlice değerlendirmeli ve çocuklara verilebilecek zarar en aza indirilmelidir.
5. Bariz bir şekilde kamu yararı olmadığı sürece çocukların görsel olarak ya da başka bir şekilde kimliklerinin ortaya çıkmasını engellemelidir.
6. Mümkün olduğu yerlerde, herhangi bir baskı olmadan kendi görüşlerini ifade edebilmeleri için çocuklara medyaya erişim hakkı vermelidir.
7. Çocuklar tarafından verilen bilgileri bağımsız bir şekilde doğrulamalı ve bu doğrulamayı yaparken ihbarda bulunan çocuklar riske atılmamalıdır.
8. Çocukları cinsellikle ilişkilendiren görüntüleri kullanmaktan kaçınmalıdır.
9. Çocukların fotoğraflarını çekmek için adil, açık ve dürüst yöntemler kullanmalı ve mümkün olduğunda bu fotoğrafları çocuğun veya ondan sorumlu bir yetişkinin, velinin veya vasinin rızasını alarak elde etmelidir.
10. Çocuklar adına konuşan veya çocukların menfaatini temsil ettiğini söyleyen her türlü kuruluşun sicili teyit edilmelidir.
11. Açıkça çocuğun yararına olmadığı sürece, çocukların refahını ilgilendiren materyaller için çocuklara, ebeveynlere veya velilere ödeme yapılmamalıdır.
BBC çocuk haberciliğiyle ilgili rehber ilkeleri:
1. Her çocuğun onurlu bir yaşam sürme ve her koşulda kendisine saygı gösterilmesi hakkı vardır.
2. Çocuklarla mülakat yaparken ve çocuklarla ilgili haber yaparken her çocuğun özel hayat ve mahremiyet hakkında, görüşlerini ifade etme hakkına, kendilerini ilgilendiren konularda katılımda bulunma hakkına ve potansiyel de olsa, zarardan ve cezadan korunma hakkına özel özen gösterilmelidir.
3. Her çocuğun yüksek yararı, çocuk hakları konusunda savunuculuk ve çocuk haklarının tanıtılması da dâhil olmak üzere, her şeyin üzerinde korunacaktır.
4. Çocuğun yüksek yararını belirlemeye çalışırken, çocukların kendi görüşlerinin dikkate alınması hakkına çocuğun yaşı ve olgunluğu dikkate alınarak ağırlık verilecektir.
5. Çocuğun durumuna en yakın ve onu en iyi değerlendirebilecek kişilere herhangi bir haberin siyasi, sosyal veya kültürel yansımaları konusunda danışılacaktır.
6. İsimler değiştirilmiş, gizlenmiş ve hatta kullanılmamış olsa bile, çocuğu, kardeşlerini veya akranlarını riske atacak görüntüleri veya haberleri yayımlamayın.
Çocuk Hakları Bilgi Ağı (CRIN) çocuklarla ilgili haber yaparken başvurulacak etik ilkeler:
1.İsimler değiştirilmiş, gizlenmiş ve hatta kullanılmamış olsa bile, çocuğu, kardeşlerini veya akranlarını riske atacak görüntüleri veya haberleri yayımlamayın.
2. Hiçbir çocuğa zarar vermeyin; yargılayıcı, kültürel değerlere duyarsız, çocuğu tehlikeye atan veya küçük düşüren ya da çocuğun travmatik olaylara ilişkin acı ve üzüntüsünü tekrar canlandıracak soru, tavır ve yorumlardan kaçının.
3. Mülakat yapılacak çocukları seçerken cinsiyet, ırk, yaş, din, statü, eğitim geçmişi veya fiziksel yetenekleri nedeniyle ayrımcılık yapmayın.
4. Çocuklarla ilgili haber malzemelerinin reklamını yapmak için stereotipleri kullanmaktan ve sansasyonel sunum yapmaktan kaçının. 5. Sahneye koymayın: çocuklardan, kendi geçmişlerinin bir parçası olmayan bir öyküyü anlatmalarını veya bir harekette bulunmalarını istemeyin.
6. Çocuk ya da velinin bir gazeteciyle konuştuğunu bildiğinden emin olun. Mülakatın amacını ve nerede kullanılacağını açıklayın.
7. Her türlü mülakat, video çekimi ve mümkün olduğunda belgesel fotoğraf için çocuktan ve velisinden izin alın. Mümkün ve uygun olduğunda, bu iznin yazılı olarak verilmesi gerekmektedir. Çocuk ve velinin her hangi bir şekilde zorlanmadan izinlerinin alınması gerekmektedir ve yerel veya küresel olarak yayılabilecek bir haberde yer aldıklarını anlamaları sağlanmalıdır. Bu genellikle izin çocuğun kendi dilinde alınırsa ve karar çocuğun güvendiği bir yetişkinle birlikte verildiğinde sağlanabilmektedir.
8. Mülakat yapanların ve fotoğrafçıların sayısını sınırlı tutun. Çocukların rahat olduğundan ve öykülerini baskı olmaksızın anlatabildiklerinden emin olun.
9. Çocukların öyküsünün veya görüntüsünün yer aldığı konuya daima uygun bir bağlam sunun.
10. Aşağıdaki durumlarda çocuğun adını değiştirin veya görüntüsünü gizleyin:
a. Çocuk cinsel istismar veya sömürü mağduruysa,
b. Çocuk fiziksel veya cinsel istismarın failiyse,
c. Çocuğun kendisi, anne babası veya velisi tam bilgilendirilmiş olarak rıza vermediği taktirde, çocuğun HIV-pozitif ya da AIDS olduğu durumlarda,
d. Çocuk bir suçla suçlanıyor veya hüküm giymiş ise.
10. Başka çocuklarla veya bir yetişkinle, tercihen her ikisiyle birlikte, çocuğun söyleyeceği şeyin doğruluğunu teyit edin.
11. Bir çocuğun risk altında olup olmadığı konusunda emin değilseniz, haber değeri ne kadar yüksek olursa olsun tek bir çocukla ilgili haber yapmak yerine çocukların genel olarak durumlarıyla ilgili haber yapın.
Save The Children - çocuklarla mülakat için rehber ilkeler:
Hazırlık
*Çocuklara karşı kendi tavırlarınızın farkında olun. Onlara büyüklük taslamayın ya da onlardan daha çok şey bildiğinizi ima etmeyin. Kendinizi onların yerine koyun ve onlara saygıyla yaklaşın.
*Ayrıntılı bir şekilde ne yaptığınızı ve onlarla neden konuşmak istediğinizi anlatın. Başka çocukların görüşlerinin sunulduğu başka yayınlar gösterin. Bu malzemeyi ne için kullanacağınızı anlatın ve onlardan izin isteyin. Yaptığınız iş konusunda dürüst olun ve beklentileri yükseltmeyin (örneğin; para, iş, tıbbi yardım).
*Eğer bir çevirmene ihtiyacınız varsa, çocuklarla iyi anlaşan, onları ürkütmeyecek, mülakatın amacını anlayan birini tercih edin. Çevirmenden her şeyi çevirmesini isteyin, çocuğun en kötü kelimelerini bile aktarmasını, özet geçmemesini söyleyin.
*Bir kayıt cihazı kullanın (mükemmel not tutmuyorsanız). Aksi takdirde çocuğun dilinin orijinalliği ve ifadesi kaybolabilir.
*Sessiz olan ve çocuğun kendini rahat hissettiği uygun bir yer bulun (içeride veya dışarıda). Bu yeri çocuğun seçmesine izin verin.
*Yetişkinlerin ortalıkta olmadığından emin olun - çevirmen ve belki bir proje çalışanı, öğretmen ve çocuğun bildiği ve güvendiği bir yetişkin dışında. İki ila beş kişi arasında küçük gruplardan oluşan çocuklarla mülakat yapmak daha kolay olabilir. Böylece, birbirilerinden fikir ve destek alırlar. Ancak kimin ne söylediğini karıştırmayın.
*Rahat bir ortam yaratmaya çalışın. Sohbet edin, oyun oynayın, kendilerini kayıt cihazında dinlemelerine izin verin. Onların seviyesine inin. Örneğin yerde onlarla beraber oturun.
*Yanınızda kişisel bir şey getirin, örneğin gördüklerinde bir tartışma başlatabilecekleri bir fotoğraf gibi.
Mülakat
*Yeri onların seçmelerine ve hikâyeyi kendi sürelerinde anlatmalarına izin verin.
*Kullanmaktan hoşlandıkları ya da kullandıkları etiketleri kullanmaktan kaçının (örneğin; "seks çalışanı" yerine "hayat kadını").
*Önce kolay soruları sorun - örneğin; isimleri, yaşı, nerede yaşadıkları. Onlara hitap ederken isimlerini sürekli kullanın.
*Açık uçlu sorular sorun. "Evet" ya da "Hayır" cevabı verebilecekleri çok fazla kapalı uçlu soru sormaktan kaçının. İhtiyacınız olan bilgiye ulaşana kadar soruları bir kaç farklı şekilde sormanız gerekebilir. Nazikçe ısrar etmek, bir konunun etrafından dolanmak ve hatta sorduğunuz sorularla ilgili düşünmesi için çocukları zorlamanız önemlidir.
*Çocuğun rahatsız olduğu durumların farkında olun ve hassas konularda onları çok fazla zorlamayın. Üzülürlerse mülakatı bitirmeye veya daha az hassas bir konuya geçmeye hazırlıklı olun.
MediaWise Trust: Savaş ve afet zamanlarında çocuklarla mülakat yapan muhabirler için rehber ilkeler:
Çocuğun yüksek yararını her şeyden üstün tutun. Haberlerinizin beklenmedik sonuçları olabilir, dolayısıyla sizi güdüleyen şeyin ne olduğunu, haberin sunulacağı şekli, çocuğa bu haberin etkisinin ne olacağını düşünün. Önemli konulardan bir tanesi çocukların kimliğidir. Örneğin, medyayla konuşan (eski) bir "çocuk asker", yetişkinlerin suçlanmasına sebep olabilecek bilgiler veriyorsa kendisini kontrol edenler tarafından öldürülme riski taşır. Aynı şekilde dehşete tanık olmuş çocuklardan mülteci kamplarında bile intikam alınabilir.
Mümkün olduğunda izin alın. Çocuklar sorumlu yetişkinlerin vesayetindeyse, onlarla konuşmadan önce durumları hakkında daha fazla bilgi alın. Ağır derecede travma geçiren çocuklarla mülakat yapmak kesinlikle uygun değildir ve çocuk ne kadar stres altındaysa onu tanıyan bir yetişkinin eşliğinde kendisiyle mülakat yapmak o kadar önemlidir. Daima kimliklerini tam olarak vermenin uygun olup olmayacağını kontrol edin (isim veya fotoğrafla).
Tam kimlik vermenin iyi ve kötü yanlarını düşünün. Bir çocuğun kişisel kimlik bilgilerinin alınması, saygı gösterilmesi ve özgüven oluşması bakımından önemlidir, ancak bu bilginin kamuoyuna eksiksiz bir şekilde duyurulması uygun olmayabilir. Bu konuda çocuğun her hangi bir itirazı olmayabilir, ancak sorumluluk sahibi yetişkinler olarak bunun sonuçlarını düşünmek zorundasınız. Aileleriyle teması kopan çocuklarla mülakat yaparken bile tam kimliklerinin ifşa edilmesi konusunda çekimser olun. Gerçek bir aile üyesinin onu tanımasına yetecek ipuçları verin, ancak onları ilave risk altına atmamak için tam kimlik bilgisi vermeyin. Medyanın tamamı artık küreseldir. Dolayısıyla o çocuklarla temasa geçmek için daha farklı nedenleri olan, başka yerlerde bulunan kişiler de haberinizi görebilir. Şüphe duyduğunuz durumlarda, çocuğun tanıdığı yetişkinlerden öneri alın. O fotoğrafı koymak gerçekten gerekli mi?
Daima açıklama yapın. Çocukların ne yaptığınızı bildiğinden emin olmaya çalışın. Sizi dost olarak mı, yoksa düşman olarak mı gördüklerinden emin olamazsınız. Bu yüzden kim olduğunuzu, neden onlarla konuşmak istediğinizi ve aldığınız bilgilerle ne yapacağınızı, izleyicilerin veya okurun kimler olabileceğini anlatarak işe başlayın. Onlara kimliğinizi ve cihazlarınızın nasıl çalıştığını gösterin.
Çocuklara zaman tanıyın. Gündeminiz çok sıkı bir teslim tarihine bağlı olabilir, ancak bu travma geçiren çocuklar için hiçbir anlam taşımaz. Mümkün olduğu durumlarda, birkaç günlüğüne bile olsa onların sizi tanımasını sağlayın. Onlara zaman verebiliyor olmalısınız, eğer veremiyorsanız, onlarla görüşme konusunda bir kez daha düşünün. Onlar sizin için orada bulunmuyorlar; sizin bir yetişkin olarak onlar için orada olduğunuzu düşünüyorlar. Onların refahı ve hayatları "hikayelerinden" daha önemli. Ve size daha aşina hale geldikçe size açılma ihtimalleri daha yüksek. Her şeyden öte, "alıntı yapılabilecek" sözlerin peşine düşmek yerine ne söylediklerini gerçekten dinleyin. En iyi zamanlarda dahi, çocuklar bir grubu veya bir "tipi" temsil ediyormuş muamelesi görmekten hoşlanmazlar. Bir kaç çocukla konuştuktan sonra bir genelleme yapabilirsiniz, ancak kriz durumundaki çocuklarla ilgili görüntü ve hikâyelerle "klişe" birtakım mesajlar aramak yerine onların kendilerine özgü deneyimlerini anlamaya çalışın.
Mümkün olan her yerde iki kez kontrol edin. Çocuklar çok ilginç ve cazip tanıklar olabilirler, ancak deneyim ve kelime eksiklikleri kafa karışıklığına yol açabilir. Sizi memnun etmek için gerçekten bildikleri şeyler yerine sizin duymak istediğiniz şeyleri anlatabilirler. Travma geçiren çocuklar tarafından anlatılan hikâyeler onların gerçekliğini olduğu kadar duygu ve korkularını da anlatabilir. Başka tanıklarla veya çocukların hikâyesini daha iyi bilen insanlarla kontrol etmeden onlara "somut deliller" gözüyle bakmayın.
Yanlış beklentilere yol açmayın. Travma geçiren bir çocuk, bir yabancı kendisiyle özellikle ilgilendiğinde yanlış beklentiler, korkular içinde olabilir. Asla çocuklara rüşvet verip onları kandırmayın ve ne kadar sempati ve anlayış göstermek isterseniz isteyin asla yalan vaatlerde bulunmayın. Medya ilgisini kaybettikten çok sonra da çocuklar kriz durumunda kalmaya devam etmektedir. Dolayısıyla, yerine getirilmeyen sözler onların yetişkinlere güven duyma yetilerini daha da zedelemektedir. Belli çocuk ve ailelere farklı muamelede bulunmak siz gittikten sonra sorunlara neden olabilir. Eğer yardım etmek istiyorsanız, kaynaklarınızı daha geniş bir grupla paylaşma konusunda meslektaşlarınızla bir yol bulun - belki güvenilir bir yerel kuruluş aracılığıyla bu yapılabilir.
Temaslar kurun. Eğer bir çocuğun hikâyesini anlatıyorsanız, örneğin, bir yardım kuruluşundaki adını verdiğiniz bir kişi aracılığıyla mümkün olduğunca çocukla yeniden irtibat kurmanın yollarını arayın. Bu, sadece haberi takip açısından değil, aynı zamanda haberinizin çocuk için önemli olacak bazı tepkilere yol açması durumunda önemlidir (örneğin, ülke dışındaki akrabalarından).
Olumlu olana odaklanın. Çocuğun tanık olduğu deprem/savaş/yolculuktan açıkça bahsetmekten çekinmeyin ama özel hayatlarına çok fazla girmemeye çalışın. Konudan kaçmaya çalıştığınızı anlayacaklardır. Umutsuzluk yerine umut getiren hikâyeler bulmaya çalışın -kişisel direnç ve kahramanlık hikâyeleri. En kötü koşullarda bile, ortak insanlığımızı vurgulayan sevinç ve kahkaha anları olabilir. Çocukların olağanüstü bir dayanma kapasiteleri vardır ve sadece olumlu hikâyeler anlatmak bile her şeyin kötü gözüktüğü bir ortamda rahatlatıcı olabilir.
Hareket yerine konuşmak için alan ayırın. Çocuklar en iyi akranları arasında rahat etmektedirler. Dolayısıyla, onları teşvik etmenin en iyi yolu gruba dâhil olmaktır. Oyunlarına katılıp katılamayacağınızı sorun. Oyunun ne olduğunu size anlatmalarını isteyin, siz ilgi gösterdikten sonra belki de birbirleri hakkında bilgi vermek için sizin etrafınızı saracaklardır. Kelimenin tam anlamıyla daima onların seviyesinde olmayan çalışın, tepelerinde dikilmeyin veya uzakta kalmayın. Eğer yerde oturuyorlarsa onlara katılın. Eğer kayıt cihazlarınıza ilgi gösteriyorlarsa incelemelerine izin verin, dokunsunlar hatta kullansınlar. En önemlisi, onların yeniden bir travma yaşamaması için sizin de bir sorumluluğunuz var. Onlar hikâyelerini anlattıkları zaman, eğer isteksizlerse ayrıntı almak için ısrar etmeyin. Anlatı ne kadar yavaş olursa olsun, duygusal istismar riskine girmektense bırakın. Bir çocuk kendi içine kapandığında, strese girdiğinde veya aşırı heyecanlandığında saygı gösterin ve geri çekilin; kendisinden sorumlu yetişkini olup bitenden haberdar edin.
Türkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin çocuklarla ilgili haberlerde uyulması gereken etik düzenlemesi:
"Çocuklarla ilgili suçlarda ve cinsel saldırılarda sanık, tanık ya da mağdur (maktul) olsun, 18 yaşından küçüklerin açık isimleri ve fotoğrafları yayınlanmamalıdır. Çocuğun kişiliğini ve davranışlarını etkileyebilecek durumlarda, gazeteci, bir aile büyüğünün veya çocuktan sorumlu bir başkasının izni olmaksızın çocukla röportaj yapmamalı veya görüntüsünü almaya çalışmamalıdır."
Daha fazla bilgi için: Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuk Eğitim Fonu (UNICEF), "Çocuk Hakları ve Gazetecilik: Hak Temelli Perspektif" sayfasına tıklayınız. (SP)
