Cihan Harbinde Osmanlı'nın Propagandist Sanatı

Birinci Dünya Savaşı’nın 100. yılı dolayısıyla Tarih Vakfı ve Orient-Institut İstanbul “Osmanlı Cephesinde Yeni Bir Şey Var: Cihan Harbi’ne Yeniden Bakmak (1914-1918)” başlıklı uluslararası konferansın ikinci günü İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde devam etti.

Konferansın Propaganda: Kullanımlar ve Başarısızlıklar (Propaganda: Uses and Failures) oturumunda 1. Dünya Savaşı’nda sinema, fotoğraf, şiir ve resmin hükümetler tarafından nasıl bir propaganda aracı olarak kullanıldığı tartışıldı.

Panteion University of Social and Political Sciences’tan Christina Koulouri’nin moderatörlüğünü yaptığı oturumda University College London, Centre for Intercultural Studies’ten Özde Çeliktemel Thomel 1. Dünya Savaşı’nda sinema ve propagandayı anlattı.

Birzeit University’den Salim Tatari ise Osmanlı Propagandasında Araç Olarak Savaş Fotoğrafçılığı başlıklı sunumunda Halil Raad’ın 1. Dünya Savaşı’nda Filistin cephesindeki çalışmalarını aktardı.

İstanbul Üniversitesi’nden Fatih Tığlı’nın bir propaganda aracı olarak Sultan 5. Mehmed Reşad’ın Çanakkale Gazeli’ni değerlendirdiği oturumda Oxford University’den Gizem Tongo 1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’ne dair bilgi verdi.

Çeliktemel: Osmanlı’da propagandist sinema geri kaldı

"1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nda sinemanın bir propaganda aracı olarak kullanılmasına baktığımızda bunun batılı örneklerine göre oldukça geride kaldığını söylemek mümkün.

"Propaganda filmlerini devletlerin güç sembolleri olarak kullanma fikri 1. Dünya Savaşı sırasında tüm dünyaya yayıldı. Osmanlı da sinemayı bir propaganda aracı olarak gördü.

"Örneğin dönemin sinemacılarından Ahmet Necati Bey bizzat hükümet tarafından savaş alanına çekim yapması için gönderildi. Bugün bu filmler elimize ulaşmasa da esir alınmış askerler, savaş görüntüleri vatanseverlik ve devlete desteği artırmak amacıyla bir askeri propaganda aracı olarak kullanıldı.

"Bu bağlamda Osmanlı’da film ekipmanları ve sinema yatırımları ilk olarak askeriye tarafından yapıldı. Bu filmler hem savaş alanından bilgi edinme hem de belli bir kesime yönelik gösterimlerle propaganda amacıyla üretildi. Keza Cevdet Raşid, Kemal Emin gibi dönemin entelektüelleri de sinemanın bir propaganda aracı olarak kullanılmasını destekledi.

"Ancak batılı örneklere kıyasla propagandist sinema Osmanlı’da geride kaldı. Diğer propaganda araçlarının aksine sinemada ekipmanlar batıdan elde ediliyordu. Bu yüzden propagandist sinema örnekleri, ki askeriye içinde üretilen örnekler, Osmanlı’dan günümüze ulaşmasa da Osmanlı’nın Almanya’nın propaganda filmlerini göstermek gibi etkinliklerle propaganda sinemasına destek verdiğini biliyoruz."

Tatari: Raad inanmış bir Osmanlıcıydı

Ruth the Gleaner, Halil Raad

"1. Dünya Savaşı’nda Osmanlı’nın propaganda fotoğrafçılarına baktığımızda . Sven Hansen, Theodor Weigard gibi isimlerin yanında Filistinli fotoğrafçı  Halil Raad’ı da görürüz.  Hansen ve Weigard Osmanlı’nın haklılığına inansalar da Raad aslında tam anlamıyla Cemal Paşa’nın izinden giden bir Osmanlıcıydı, bu yüzden savaş döneminde Osmanlı’yı desteklemek bir vatanseverlik meselesiydi.

"Filistin ve Suriye’de fotoğrafçılık yapan Raad, dönemin ünlü fotoğrafçılarından Garabed Krikorian ile beraber çalıştı. Bu ortaklıkta Krikorian daha çok stüdyo ve portre fotoğraflarına eğilirken Raad sokağa çıktı, önemli olayları, kervanları, idamları fotoğrafladı.

"Savaş bu dönemde stüdyo ve portre fotoğrafçılığı için de bir talep sağlamıştı, askerler cepheye gitmeden önce aileleri için fotoğraf çektiriyordu. Cemal Paşa’nın isteğiyle askerleri de fotoğraflamaya başlayan Raad bu dönemde devlet desteğiyle propaganda fotoğrafçılığı yaparken bir yandan da savaşın acılarını kadrajına taşıdı.

"Raad 103 yaşında ölünceye kadar fotoğraf çekmeye devam etti, ancak koleksiyonu çeşitli savaşlarda yok edildi."

Tığlı: Propaganda aracı olarak Padişah gazeli

"Edebiyat savaşların toplumlara etkili anlatımında propaganda aracı olarak kullanıldı. Çanakkale Savaş’ı sırasındaysa Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın heyet-i edebiye, harp madalyası gibi çeşitli propaganda faaliyetleri oldu.

"Diğer bir propaganda faaliyeti ise Harp Mecmuası’ydı. 27 sayı çıkan Harp Mecmuası, 11. sayısında, Çanakkale Savaşı’nın kazanılmasının ardından Sultan 5. Mehmed Reşad’ın kendi el yazısıyla yazdığı Çanakkale Gazeli basıldı. Gazelin yayınlanmasının hemen arkasından diğer mecmualar da bu gazeli yayınladılar.

"Gazelin gerçekten padişaha ait olup olmadığı hala tartışılan bir konu. Ancak tahmisleri (başka bir şair tarafından orijinal şiirin mısralarının üzerine üç mısra daha ekleyerek yapılan beşleme) yapılan, ülke genelinde mecmualarda basılan ve zaferi anlatan bu gazelin bir propaganda aracı olarak toplumun her tabaka ve kesiminden parçasına ulaştığı ortada."

Tongo: Osmanlı sanatı yeniden tartışılmalı

"Osmanlı Devleti’nin hem tarihi kayıt altına alma hem de propaganda aracı olarak sanatçıları kullandığı açık. 1. Dünya Savaşı ile ressamlar da bu savaş ortamının içinde üretmeye devam ettiler.

"Ancak değişen bazı olgular vardı. En başta hem ekipmanların kaynağı hem de savaş öncesi sanatsal ilişkileri oluşturan şehirler ve ülkeler artık düşman konumundaydı. Osmanlı ressamları artık Paris haricinde bir sanat merkezi bulmak zorundaydılar.

"Bu dönemde faaliyelerine devam eden Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’ne baktığımızda cemiyetteki ressamların sadece Türk değil, Ermeni ve Rumlar da dahil olmak üzere oldukça geniş bir ulus yelpazesinden oluştuğunu görüyoruz. Bu dönemde cemiyetin düzenlediği sergilerde de bunu görmek mümkün.

"Ancak devletin propaganda aracı olarak güzel sanatları kullanmaya başlaması, bizzat devlet destekli düzenlenen Şişli ve Viyana sergilerinde Türk ressamlar haricinde ressamların eserleri sergilenmedi. Bu açık bir mesajdı.

"Bugün elimizde bulunanlarla Osmanlı Ressam Cemiyeti’nin ve savaş zamanı ressamlarının savaş yanlısı mı karşıtı mı, milliyetçi mi Osmanlıcı mı olduğunu söyleyemiyoruz. Bugün Türkçe vikipediye baktığımızda cemiyetin sadece Türk ressamlardan oluştuğunu, ancak asıl halinin İngilizce vikipedide yer aldığını görüyoruz. Bu bağlamda sanat tarihçilerinin tarihi yeniden tartışması, tarihe yeni bir bakış açısıyla bakması gerektiği anlıyoruz."

Konferansa dair ayrıntılı bilgi için tıklayın. (EA)