"Bizim Medyamız" konferansı ile ilgili Güneydoğu Avrupa Medya Profesyonelleştirme Ağı'nın (SEENPM) internet sitesinde yer alan haberin Türkçe çevirisini yayımlıyoruz.
Gazetecilik hayatta kalmak istiyorsa, sadece yasal yollarla ve sendikalar aracılığıyla kendini savunmakla kalmamalı, aynı zamanda rolünü, formatını ve ekonomik temelini devrimci bir şekilde yeniden tanımlamalı ve kâr veya siyasi nüfuz yerine kamu yararını temel hedefi haline getirmeli. Bu durum, başarısız bir geçiş süreci ve derin ekonomik istikrarsızlık nedeniyle gazetecilik krizinin daha da karmaşık hale geldiği Güneydoğu Avrupa ve Türkiye'de özellikle açıkça görülmekte.
Bu meseleler, Güneydoğu Avrupa Medya Profesyonelleştirme Ağı (SEENPM) ve Mediacentar Sarajevo tarafından düzenlenen uluslararası konferans “Bizim Medyamız” kapsamında düzenlenen “Batı Balkanlar ve Türkiye’de Gazeteciliğin Geleceği – Hang Gelecek?” başlıklı panelin odağındaydı.
Panelde, gazetecilik sendikalarından akademiye kadar çeşitli ülkelerden ve alanlardan uzmanlar bir araya geldi. Katılımcılar arasında Remzi Lani (Arnavutluk), Sinem Aydınlı (Türkiye), Žaneta Trajkoska (Kuzey Makedonya), Helena Milinković (Slovenya) ve Lejla Turčilo (Bosna Hersek) vardı. Ortak vardıkları sonuç açıktı: Medya, argümanların değil gürültünün ana silah olduğu bir karşı devrimle karşı karşıya.
Siyasi baskı ve özgürlüğün çöküşü: Bir paradigma olarak Türkiye
Türkiye'deki medya durumu, daha hafif bir biçimde bölgenin geneline yayılan bir olguyu dramatik bir şekilde ortaya koydu: İfade özgürlüğünün ekonomik, hukuki ve dijital araçlarla sistematik olarak bastırılması.
Medya araştırmacısı Sinem Aydınlı, Türkiye'de gazeteciliğin “güçlü siyasi ve ekonomik baskılar altında” olduğunu, mesleğin ekonomik sürdürülebilirliğinin zayıfladığını ve halkın medyaya olan güveninin her geçen yıl azaldığını belirtti.
Aydınlı, baskıları gösteren çok sayıda örnek verdi. Gazeteciler genellikle “terör propagandası” veya “terör örgütüne üyelik” suçlamalarıyla yargılanıyor ve “Türk milletine ve Türkiye Cumhuriyeti'ne hakaret”i suç sayan 301. madde gibi yasal araçlar sıklıkla kullanılıyor. Hatta kamuya açık toplantılar ve gösterilerle ilgili yasalar da gazetecilere karşı giderek daha fazla uygulanıyor. Buna örnek olarak, İstanbul belediye başkanının tutuklanmasının ardından, polis şiddetini belgeleyen gazeteciler, özellikle foto muhabirler gözaltına alınmıştı.
Doğrudan baskıların ötesinde, dijital kontrol de başka bir ciddi sorun teşkil ediyor. Aydınlı, Google'ın algoritmalarının %89 oranında hükümet yanlısı medyayı öne çıkardığını ve bağımsız yayın organlarının görünürlüğünü önemli ölçüde azalttığını belirtti. RTÜK (Radyo ve Televizyon Üst Kurulu) gibi düzenleyici kurumlar bağımsız medyayı seçici bir şekilde cezalandırırken, kamu yayıncısı TRT “sadece hükümetin resmi görüşünü yaygınlaştırıyor”.
Sonuç, etik bir çöküş. Aydınlı, bağımsız ombudsman Faruk Bildirici'nin sekiz yaşındaki bir kız çocuğunun öldürülmesi olayına atıfta bulunarak yaptığı açıklamayı aktardı. O dönemde medya “sansasyonel ve doğrulanmamış iddiaları yayınlamak için yarıştı” ve bu da halkın “tüm ailenin suçlu olduğuna” inanmasına yol açtı. Bu, Türkiye'deki medyanın reyting peşinde “etik ve doğrulamayı terk ettiğini” gösteriyor.
Ekonomik felç ve gençlerin sessiz ayrılışı
Batı Balkanlar'daki gazeteciliğin ekonomik modeli de aynı semptomları gösteriyor, ancak bu modelde mesleğin yoksulluğu ve gençlerin göçü özellikle öne çıkıyor.
Saraybosna Üniversitesi Siyaset Bilimi Fakültesi öğretim üyesi Lejla Turčilo, gazeteciliğin ve eğitimin geleceği hakkında konuşurken, programa giren öğrencilerin iki önemli soru sorduğunu açıkladı: “Biz mezun olduğumuzda gazetecilik hala var olacak mı?” ve “Bunun bana ne faydası olacak?”
Turčilo, Bosna Hersek için endişe verici rakamlara dikkat çekti: gazetecilerin net maaşları 600 BAM (305 avro) ile 1.700 BAM (865 avro) arasında değişiyor. En düşük maaş, tüketici sepetinin sadece yüzde 25'ini karşılarken, en yüksek maaş ise yüzde 57'sini karşılıyor.
Turčilo, “Teorik olarak bahsettiğim tüm bu sorunlar – siyasi baskılar, ekonomik durum, kötü çalışma koşulları – Bosna Hersek'te on kat daha fazla” diye özetledi.
Düşük gelir, mesleğin yüksek riskleri ve kötü çalışma koşulları ile birleştiğinde, gazeteciliği gençler için hiçbir gelecek vaat etmeyen “fakir bir meslek” haline getiriyor. Türkiye'de yapılan araştırmalar da benzer bir eğilim ortaya koyuyor: öğrenciler gazeteciliği “suç sayılan, çok riskli ve çok düşük ücretli” olduğu için kaçınıyorlar. Bu bağlamda Turčilo, “Google öncesi (BG) zamanları” hatırlayan nesillerden gazetecilerin “yeni şeyleri eski kalıplara uydurmaya çalıştığını”, genç izleyicilerin ise blog yazarlarını, influencer'ları ve podcast'leri takip ederek tamamen yeni dijital koşullarda yaşadığını belirtti.
“Uyuyan Güzel” ve devrimci yaklaşımın zorunluluğu
Ekonomi çökerken ve siyasi baskı artarken, bölgedeki medya pasif kalmaya devam ediyor ve Kuzey Makedonya'dan Zaneta Trajkoska'nın ifadesiyle “yozlaşıp müşteriye bağımlı hale gelmeyi” bekliyor.
Üsküp'teki İletişim Araştırmaları Enstitüsü'nde direktör, bilim danışmanı ve öğretim üyesi olarak çalışan Trajkoska, Kuzey Makedonya'daki medya ortamını çarpıcı bir benzetmeyle tanımladı: “Medyanın durumu […] bir rüya gibi – ‘uyuyan güzel’. Sadece bekliyorlar.”
Bu pasiflik doğrudan sonuçlar doğuruyor: Medya, kamu gündemini şekillendirme rolünü siyasi partilere teslim etti ve bugün bu partiler “kendi editoryal ofislerine, sosyal medya hesaplarına, podcast'lerine” sahipler. Siyasi aktörler “gazetecileri tamamen devre dışı bıraktı” ve toplumdaki rollerini üstlendi. Bu nedenle Trajkoska radikal bir dönüşüm çağrısında bulundu.
“Bence gazeteciliğin geleceği, biraz daha fazla çaba gösterirsek – evrimsel değil, devrimsel bir yaklaşımla – bugün bildiğimiz haliyle bir şekilde hayatta kalabilir.”
Trajkoska, bu devrimin anahtarının, akademi, sivil toplum ve medyanın uzun süredir içinde faaliyet gösterdiği “baloncuklardan” çıkmakta yattığını savunuyor. Acil bir ağ oluşturulması çağrısında bulunuyor: “Para ve bağışçılar olmadan bağlantı kurmamız gerekiyor.”
Direniş ve halktan öğrenmek: Slovenya'dan bir ders
Kamu medyasının siyasi ele geçirilmesine karşı mücadelede, RTV Slovenya'dan Helena Milinković'in deneyimi, iki yıl süren başarılı bir sendika direnişinin nadir bir örneğini sunuyor.
Janez Janša hükümeti, Orbán'ın örneğini takip ederek 2020'de kamu yayıncısını ele geçirmeye çalıştığında, gazeteciler ve medya çalışanları “uyumadı”.
Temel fikir, gazetecilerin tek başına mücadele etmeyi bırakıp avukatlar, akademisyenler ve sivil toplum da dahil olmak üzere daha geniş bir ağ oluşturmaları gerektiğiydi, çünkü “kimse tek başına hayatta kalamaz”. Milinković, “tehlike giderek artıyor” ve gazetecilerin “artış gösteren taciz, sindirme, gözetleme ve hayatlarına ve geçim kaynaklarına yönelik tehditler” arasında çalışmaktan başka seçenekleri olmadığını söyledi. Sendika direnişinin ana mesajı şuydu: halkı küçümsemeyin.
“Her zaman en akıllısı olduğumuzu düşünürüz. Hayır, onlar da çok şey biliyor. Sadece kendi sorunlarınızdan bahsetmeyin, onların sorunlarını da kendi sorunlarınızın içinde bulun, böylece sizinle özdeşleşebilsinler.” Bu strateji işe yaradı: Slovenya’daki referandumda, halkın yüzde 70’i RTV Slovenya Yasası’nı destekledi. Bu sonuç, başkentin ötesine geçip vatandaşları dinleyerek elde edildi. Direniş taktikleri şöyleydi: “Biz mantar gibiyiz. Her yerdeyiz. Ve bizi susturmaya çalıştıklarında, başka bir yerde büyürüz. Hepimizi bir anda susturamazlar.”
Genç izleyici ve yeni hümanizm için mücadele
Gazeteciliğin son savunma hattı, dikkat süresi en aza inen izleyicilere uyum sağlama becerisinde yatıyor.
Helena Milinković, gençlerin dikkat süresinin önemli ölçüde azaldığını belirtti. “Ben öğrenciyken dikkat süresi yaklaşık on saniyeydi. Şimdi ise yaklaşık bir buçuk saniye.” Bu değişiklik, medya formatlarının yeniden düşünülmesini gerektiriyor, çünkü medya “eski usul” devam ederse, gazetecilik “gelecekte sadece başka bir propaganda makinesi” haline gelecektir.
Arnavut Medya Enstitüsü direktörü Remzi Lani, kapanış konuşmasında bölgesel krize daha geniş, felsefi bir analiz sunarak, Batı Balkanlar'daki medya ortamının “geçiş sürecinde takılıp kaldığı” ve şu anda bir “karşı devrim” ile karşı karşıya olduğumuz sonucuna vardı.
Lani, mevcut çatışmayı “Yeni Hümanizm ile Eski Hümanizm” arasındaki bir çatışma olarak bağlamlaştırdı. Descartes'tan Aydınlanma Çağı'na kadar uzanan Eski Hümanizm, insanlığı teolojiden kurtarmayı amaçladı. “Yeni Hümanizm ise birey ile teknoloji arasındaki çatışmayla karşı karşıya.”
Bu, gazeteciliğin mücadelesinin artık sadece politikacılar ve iş insanlarına değil, algoritmaların, sansürün ve insan dikkatini yeniden şekillendiren teknolojinin “öngörülemezliğine” de karşı olduğu anlamına geliyor.
SEENPM tarafından yürütülen ve sürdürülebilir iş modellerinin eksikliğini ve medya ile iktidar sahipleri arasındaki tehlikeli bağları vurgulayan Batı Balkanlar ve Türkiye'de Medyanın Geleceği çalışması bağlamında, panelin sonuçları açık bir eylem çağrısı olarak ortaya çıkıyor.
(MA/VK)
“Our Media: A civil society action to generate media literacy and activism, counter polarisation and promote dialogue” adlı bölgesel program, Avrupa Birliği’nin mali desteği ile SEENPM, Arnavutluk Medya Enstitüsü, Saraybosna Medya Merkezi, Kosova Basın Konseyi, Karadağ Medya Enstitüsü, Makedonya Medya Enstitüsü, Novi Sad Gazetecilik Okulu, Barış Enstitüsü ve Bianet gibi ortak kuruluşlar tarafından yürütülmektedir.
Bu yazı, Avrupa Birliği'nin finansal desteği ile hazırlanmıştır. İçeriği tamamen SEENPM'nin sorumluluğundadır ve Avrupa Birliği'nin görüşlerini yansıtmayabilir.
