Neteweyên Yekbûyî di sala 1973an de 5ê Hezîranê wekî Roja Jîngehê ya Cîhanê ragihand da ku hişmendiya jîngehê bilind bike û li ser asta cîhanî tedbîran bigire. Ji wê rojê ve, her sal li zêdetirî 150 welatan rêxistinên civaka sivîl, civakên herêmî, hikûmet û nûnerên sektorên taybet kom dibin da ku balê bikişînin ser pirsgirêkên jîngehê û çareseriyan peyda bikin.
Koreya Başûr îsal mazûvaniya çalakiyên ku di bin serokatiya Bernameya Jîngehê ya Neteweyên Yekbûyî (UNEP) de tên sazkirin dike û mijara bernameya sala 2025an jî weke "Em Qirêjiya Plastîkan Ji Holê Rakin" hat diyarkirin.
Li gorî daneyên UNEPê, her sal li tevahiya cîhanê zêdetirî 400 milyon ton plastîk tê hilberandin. Nîvê vê ji berhemên ku yekcarê tê bikaranîn pêk tê, lê rêjeya veguherindina van plastîkan jî di bin ji sedî 10î de dimîne. Tê texmînkirin ku her sal nêzîkî 11 milyon ton bermayiyên plastîkan dikevin gol, çem û deryayan. Ev jî bi qasî giraniya 2 hezar 200 Bircên Eyfelê ye.
Heta sala 2040î zêdetir dibe
Mîkroplastîkên di navbera 5 mîlîmetre û 1 mîkrometreyê de ku ji parçebûna plastîkan çêdibin, dikeve nav av, hewa û xurekan. Li gorî lêkolînan, kesek salane kêm zêde 50 hezar perçeyên plastîk dixwe. Dema perçeyên ku bi rêya hewayê têne kişandin jî li ber çavan bên girtin, ev hejmar hîn bêtir zêde dibe.
Li gorî daneyên Rêxistina Hevkariya Aborî û Geşepêdanê (OECD), hilberîna plastîkan di navbera salên 2000 û 2019an de du qat zêde bûne her weha ji 234 milyon tonî gihîştiye 460 milyon tonî. Li gorî nûçeyên Ajansa Anadoluyê, heke polîtîkayên bi bandor neyên bicîhanîn, tê pêşbînîkirin ku ev zêdebûn di salên pêş de bilez bibe.
Her çend hilberîna plastîkan a kurewî di sala 2020an de wekî 435 milyon ton hatibû tomar kirin jî, tê payîn ku ev hejmar heta sala 2040an ji sedî 70 zêde bibe û bigihîje 736 milyon tonî. Bi zêdebûna hilberînê re, pirsgirêka bermayiyên plastîkan jî dê kûrtir bibe. Tê texmînkirin ku heta sala 2040an, li gorî sala 2020an, mîqdara bermayiyên plastîkan dê ji sedî 47 zêde bibe. Her weha rêjeya plastîkên ku têkelî xwezayê dibe dê ji sedî 50 zêde bibe.
Pêvajoya peymana plastîkan didome
Ji aliyekî din ve, Neteweyên Yekbûyî girîngiyek taybetî dide Roja Cîhanî ya Jîngehê ya îsal. Ji ber ku welat ji bo peymanek navneteweyî ya girêdayî li dijî qirêjiya plastîkan amadekariyê dikin.
Gotûbêjên peymana plastîkan a gerdûnî, ku di sala 2022an de di bin serokatiya UNEPê de dest pê kirin, heta niha li pênc welatên cûda hatine lidarxistin.
Piştî du civînên pêşîn li Uruguay û Fransayê, civîna sêyemîn a ku di Mijdara 2023an de li Kenyayê hate lidarxistin, armanc ew bû ku heta dawiya sala 2024an peymanek berfireh amade bike. Di civîna çaremîn a ku di Nîsana 2024an de li Kanadayê hate lidarxistin de, alîyan metna berhevkirinê ya yekem sazkirin. Lêbelê, di qonaxa yekem a civîna pêncemîn a ku di Kanûna 2024an de li bajarê Busan, Koreya Başûr hate lidarxistin de, ti biryarek nehat girtin.
Hemû alî dê di navbera 5-14ê Tebaxa 2025an de li Cenevreya Swîsreyê, danûstandinan bidomînin.
(TY/AY)
