Türkiye'de Medyayı Kimler Kontrol Ediyor?

Haberin Kürtçesi / İngilizcesi için tıklayın 

IPS İletişim Vakfı/bianet, dünyanın her yerinde, basın özgürlüğü ve bilgilendirme ve bilgilendirilme hakkını savunmayı amaçlayan Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) Almanya kanadı Reporter Ohne Grenzen ile birlikte yürüttüğü Medya Sahipliği İzleme Projesi (Media Ownership Monitor - MOM) 2018 yılı güncellemelerini tamamladı.

Medya sahipliğinin belirli bir zümrede toplanmasıyla ortaya çıkan medya çoğulculuğuna dair risklere ışık tutmayı hedefleyen MOM Türkiye projesinin ilk ayağı 2016 yılı Temmuz-Ekim ayları arasında yürütülmüş ve kamuyla paylaşılmıştı.

İlk 10 medya

Güncelleme 2018 Ekim - 2019 Mart aylarını kapsıyor. Çalışmada takipçi paylarına göre ilk on gazete, radyo, tv kanalı ve haber portalı listelendi:

Gazeteler: Sabah (Kalyon), Hürriyet (Demirören), Sözcü (Estetik), Posta (Demirören), Milliyet (Demirören), Türkiye (İhlas), Yeni Şafak (Albayrak), Takvim (Kalyon), Güneş (Türk Medya), Akşam (Türk Medya)

Radyo Kanalları: Kral Fm (Doğuş), TRT (Devlet), Radyo 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), Show Radyo (Show Radyo Yayıncılığı), Radyo 1 (Devlet), A haber Radyo (Turkuvaz), Radyo D (Demirören), NTV Radyo (Doğuş), CNN Türk radyo (Demirören), TGRT FM (İhlas).

Televizyon Kanalları: ATV (Kalyon), FOX TV (Fox Yayıncılık), Show TV (Ciner), Star TV (Doğuş), Kanal D (Demirören), TRT 1 (Devlet), Kanal 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), A Haber (Kalyon), NTV (Doğuş), CNNTÜRK (Demirören).

Haber portalları: sabah.com.tr (Kalyon), haberturk.com (Ciner), haber7.com (Hayat Görsel Yayıncılık), sozcu.com.tr (Estetik), ntv.com.tr (Doğuş), memurlar.net (MN Yazılım), ahaber.com.tr (Kalyon), takvim.com.tr (Kalyon), bloomberght.com (Ciner), cumhuriyet.com.tr (Yeni Gün Haber Ajansı)

Veri kaynakları

Çalışmada takipçi katılım payları için Basın İlan Kurumu'ndan (BİK) alınan Eylül 2018 verileri ve medyatava.com'un yayınladığı tiraj, Televizyon İzleme Araştırmaları (TIAK) Ekim 2018 verilerine dayalı ilk on televizyon kanalı ve Ulusal Radyo Yayıncıları Derneği (URYAD) Ekim 2018 verileri kullanıldı.

Gemius Türkiye'nin Ekim 2018 verileri ise internet izleyici verileri için kullanıldı.
MOM online veritabanında, bu yıl da Türkiye'nin en popüler 40 ulusal medya organının medya yoğunlaşması ve sahipliği sergileniyor. MOM, Türkiye'nin en güçlü medya sahiplerinin bireysel profillerini incelemenin yanı sıra, medya şirketlerinin iktidarla (ekonomik ve siyasi) ilişkisine dair bir analiz sunuyor.

Türkiye'nin sıralamadaki yeri

RSF'nin açıkladığı Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde 2018'de Türkiye 157. sıraya geriledi. 2016 ve 2017'de 151. ve 155. sıralardaydı.

MOM 2018 bu gerilemeye sebep olan ve medya sektörüne usule aykırı biçimde uygulanan siyasi baskılara, mekanizmalara ve denetimlere de işaret ediyor.

Şirket sahibi 21 erkek 3 kadın

Türkiye'de en büyük 40 medya kuruluşuna sahip olan şirketlerden 6'sı (Doğuş, Demirören, Albayrak, Ciner, Kalyon, İhlas) inşaat, enerji, maden ve turizm sektörlerinde iş yapıyor. Bu holdingler, aktif oldukları diğer sektörlerde devletle sözleşme imzalıyor ve halka açık ihalelere giriyorlar.

Meltem Oktay Demirören Grubu'nda; Deniz Şahenk ve Filiz Şahenk de Doğuş Grubu'nda yer alıyor.

Şeffaflık yok, verilere ulaşılamıyor

Demirören Grup, Kalyon Grup, Estetik, Türk Medya (eski ES Medya), Hayat Görsel Yayıncılık, Albayrak Group, MN Yazılım gibi şirketler, finansal verilerine dair başvurumuz üzerine, bu verilerin kamuya açık olmadığını belirterek verileri paylaşmadılar.

Basın İlan Kurumu da gazetelere geçen yıl ne kadar para ödediğini (kamu duyuruları ve reklamları için), yine ticari bir sır olduğu gerekçesiyle açıklamadı.

Demirören Grubu'nun, hurriyetkurumsal'da yayınladığı rapora göre, hurriyet.com.tr medya kuruluşları arasında dijital alanda 2018'de lider durumdaydı. Ancak Grup, hiçbir araştırma şirketiyle şeffaf bir şekilde bu verileri paylaşmıyor. Bu nedenle, 2018 için, hurriyet.com.tr, milliyet.com.tr, posta.com.tr ve gazetevatan.com MOM Türkiye'nin incelediği medya portalları arasında listelenmiyor.

Satışlar, kapatmalar ve siyasi ilişkiler

MOM 2018'in vardığı sonuç, MOM 2016'yla aynı: Türkiye'de medya sahipleri birkaç istisna dışında iktidar partisi ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'la yakın ilişkiler içinde.

Doğan Grubu medya varlıklarının Mart 2018'de Demirören Gruba satışından sonra, iktidarla siyasi ilişkiler içinde olan medya sahiplerinin sayısı arttı.

Türk Silahlı Kuvvetleri için zırhlı personel taşıyıcı ve Emniyet Genel Müdürlüğü için TOMA üreten BMC'nin sahibi Ethem Sancak'ın ES Medya'sı, Cumhurbaşkanı Erdoğan'la yakın ilişkileri olan Hasan Yeşildağ'ın ağabeyi Zeki Yeşildağ'a geçti ve artık Türk Medya Grup (T Medya Yatırım San. Ve Tic. A.Ş.) olarak biliniyor.

Ciner Grubu Habertürk gazetesini Temmuz 2018'de kapattı ve haberturk.com adresinde yalnızca dijital olarak yayın yapıyor.

Demirören Grubu da Vatan gazetesini kapattı ve Milliyet gazetesinin haftasonu eki olarak dağıtımını yapıyor ve gazetevatan.com adresi üzerinden dijital yayına devam ediyor.

Burak Akbay'ın sahibi olduğu Sözcü gazetesi dışında, ilk 10 listesindeki 9 gazete iktidar partisi AKP'ye yakın olan gruplara ait: Hürriyet, Posta, Milliyet (Demirören), Sabah ve Takvim (Turkuvaz/Kalyon), Akşam, Güneş (Türk Medya). Yeni Şafak (Albayrak), Türkiye (İhlas).

En çok izlenen 10 televizyon kanalından 9'u; Demirören grubu dijital medya portalları hariç tutularak erişilen en çok okunan 10 haber portalından 7'sinin hükümetle ilişki içinde.

Diğer medya organlarının siyasi ilişkilerine siteden ulaşılabilir: http://turkey.mom-rsf.org/tr/bulgular/siyasi-iliskiler/

MOM 2016 araştırmasında Doğan Grubu hükümetle doğrudan ilişki içinde olan medya sahiplerinin dışında bırakılmıştı. MOM-2018 göre, Doğan Grubu'nun sektörden çekilmesi ve medya varlıklarının Demirören Grubu'na geçmesiyle birlikte, medyanın artık hükümetin tamamen kontrolünde olduğunu söylemek mümkün.

MOM 2018'e göre, Türkiye'de televizyon seyircisinin yüzde 45'i hükümete yakın sermaye sahiplerinin televizyonlarını izliyor. Bu oran online haber sitelerinin takipçileri arasında yüzde 73 (Demirören Grubu hariç), yazılı basın okurları arasında yüzde 52 ve radyo dinleyicileri arasında da yüzde 42.

Dijital medya ve siyasi denetim

Freedom House'un İnternet Özgürlüğüne dair Ekim 2018'de yayınladığı son raporuna göre, 65 ülke üzerinden yapılan sıralamada Türkiye 66 puan alarak "özgür olmayan" ülkeler arasında yer aldı (Puan ölçütü şöyle; en özgür ülke "0 puan" ve en az özgür ülke "100 puan" üzerinden değerlendiriliyor. Özgür olmayan internet sıralaması ise "erişim engellemeleri", "içeriği sınırlandırma" ve "kullanıcı haklarının ihlal edilmesi" açısından değerlendiriliyor).

Twitter'ın 2018 (Ocak-Haziran) şeffaflık raporuna göre, Türkiye, dünya genelinde içerik kaldırmaya ilişkin toplam talebin yaklaşık yüzde 73'üyle en çok istekte bulunan ülke oldu. Twitter, 425'i Türkiye'den olmak üzere 527 hesabı buzladı. Buzlanan 2656 tweetten, 1464'ü Türkiye'nin isteğiydi.

29 Nisan 2017'de Wikipedia'ya erişim resmi bir açıklama yapılmadan engellendi. Bir süre sonra Ankara 1. Asliye Ceza Mahkemesi, "Suriye İç Savaşı'ndaki Yabancı Müdehalesi" ve "Devlet Destekli Terörizm" başlıklı makalelere erişimin engellenmesi için Wikipedia'nın yasaklandığını bildirdi. Mart 2019 itibariyle, Türkiye'de Wikipedia'ya erişim hala yasak.

Mart 2018'de, parlamento, RTÜK'e çevrimiçi içeriği düzenleme yetkisi veren yeni kanunu onaylandı. RTÜK bu yetkiyi yalnızca Netflix, Blu TV gibi ticari dijital platform yayın hizmetlerine karşı değil, uluslararası çevrimiçi yayın yapan platformlara karşı da kullanabilecek.

RTÜK

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) 1994'te "Radyo ve Televizyon Girişimleri ve Yayınlarının Kurulmasına İlişkin Yasa" gereğince kuruldu. Kurulun sorumlulukları arasında yayıncılık için düzenlemeler yapmak, lisans vermek ve yayıncıların izlenmesi yer alıyor.

2018'de RTÜK, televizyonlara 67 program durdurma, 85 para cezası ve bir uyarı cezası verdi. Yayın ilkelerini ihlalden verilen para cezalarının toplamı, radyo programları da dahil 11 milyon 951 bin 153 TL oldu.

RTÜK 2018'de radyo kuruluşlarına da beş program durdurma ve bir para cezası verdi. Radyo ve televizyonlar için, yayın ilkelerini ihlalden verilen para cezalarının toplamı, TV programları da dahil 11 milyon 951 bin 153 TL oldu.

Reklam yatırımları

Reklamcılar Derneği'nin Mart 2019 raporuna göre, toplam medya ve reklam yatırımları 2018 yılında bir önceki yıla göre yüzde 2.9 oranında artarak 2.272 milyon dolara ulaştı. 2018 yılında televizyon sektörü yüzde 47 oranıyla en yüksek reklam gelirine sahip oldu.

Dijital reklamcılık yüzde 14.8'le en hızla büyüyen sektör olarak gelirlerin yüzde 28,9'una sahip ve ikinci sırada.

Gazeteler, TV'den sonra en çok ilan gelirine sahip mecra olsa bile, Reklamcılar Derneği verilerine göre, sektör yüzde 19'luk bir gerileme yaşadı. Gazeteler dergilerle birlikte yüzde 9.5'lik bir paya sahip.

2018 yılı tahminlerine göre, Hürriyet, Sabah ve Posta gazetelerinin reklam gelirleri bakımından, henüz açıklanmadığı için, halen ilk üçte yer alması bekleniyor.

Çapraz medya konsantrasyonu

Takipçi payları açısından, dört medya grubu medya takipçilerinin yüzde 71'i paylaşıyor, bu durum yüksek düzeyde risk teşkil ediyor. Bu medya grupları, radyo, televizyon, gazete, web sitesi gibi mecralardan en az üçüne birden yatırım yapmış durumda.

En çok izleyiciye sahip gruplar arasında, Turkuvaz/Kalyon grubunun (%30) dört sektörde de yatırımı var.

İkinci sıradaki Ciner Grubu (%15), 2018 yılında Habertürk gazetesini kapattıktan sonra sadece TV ve dijital haber sektöründe.

Demirören Grubu'nun dört sektörde yatırımları olsa da, Grup dijital haber portallarının takipçilerinin oranını paylaşmadığı için MOM 2018 bu mecranın takipçi oranını ölçümlemeye dahil edemedi.

Dijital medya takipçilerinin oranına dair veri olmamasına rağmen Demirören Grup medya takipçileri oranına bakıldığında üçüncü büyük medya grubu (%15).

Doğuş Grubu yüzde 11'lik bir takipçi oranıyla dördüncü sırada. Bu grupları sırasıyla Estetik Yayıncılık (Sözcü gazetesi ve web-sitesi %10), Hayat Görsel Yayıncılık (Kanal 7, Radyo 7, haber7.com - %10), TRT (%9) ve Türk Medya (%5) takip ediyor.

OHAL sonrası

15 Temmuz 2016 başarısız darbe girişiminden sonra 20 Temmuz 2016'da ilan edilen Olağanüstü Hal (OHAL) kapsamında toplam 32 Kanun Hükmünde Kararname (KHK) çıktı. 19 Temmuz 2018'de hükümet, iki yıl süren ve yedi defa uzatılan OHAL'i sonlandırdı.

OHAL boyunca çıkarılan 668 (27.07.2016), 675 (29.10.2016), 677 (22.11.2016), 675 (29.10.2016) ve 670 (17.08.2016), 689 (29.04.2017), 693 (25.08.2017) ve 695 (24.12.2017) ve OHAL'in yürürlükten kaldırılmasından hemen önce yayınlanan 701 (08.07.2018) sayılı KHK'lerle toplam 204 medya kuruluşu; 6 haber ajansı, 70 gazete, 20 dergi, 41 radyo, 38 TV ve 29 yayınevi - dağıtım şirketi kapatılmıştı.

Bu KHK'ler kapsamında kapatılan yayın kuruluşlarından 17 gazete, 4 radyo, 4 televizyon, toplamda 25 medya kuruluşu hakkındaki kapatma kararları iptal edildi.

OHAL dönemi boyunca, toplam 179 medya kuruluşu (53 gazete, 34 TV, 37 radyo istasyonu ve 20 dergi, 6 haber ajansı ve 29 yayınevi) kapatıldı (İHOP, güncellenmiş OHAL Raporu, 2019)

Hapis gazeteciler

Türkiye'de 123 gazetecilik ve politik davalar çerçevesinde cezaevinde. Cezaevindeki 123 gazeteciden 47'si mahkum edildi ve 34'ü hala yargılanıyor. 30 kişinin soruşturması henüz tamamlanmadı. 12 kişi hükümlü ve aldıkları hapis cezalarını üst mahkemeye taşıdı. (bianet - İsim isim hapis gazeteciler 17 Ocak 2019).

RSF 2018 verilerine göre, Türkiye'de en az 80 gazeteci "terör propagandası" veya "Türk milletini, Türkiye Cumhuriyeti ve devletin kurumlarını küçük düşürmek" veya "cumhurbaşkanına hakaret etmek" suçlamasıyla hapse atıldı veya para cezasına çarptırıldı.

2018'de en az 20 gazeteci haber veya yazı yoluyla Cumhurbaşkanı Erdoğan'ı eleştirdikleri veya kendisine yönelik isnatlarda bulundukları gerekçesiyle toplam 38 yıl 5 ay 4 gün hapis (6 yıl 10 ay 12 günü ertelendi) ve 35 bin TL de adli para cezasına mahkum edildi (BİA Medya Gözlem Raporu 2018)

Günlük gazete Özgür Gündem 16 Ağustos 2016'da "PKK propagandası yaptığı ve örgütün medya organı olduğu" suçlamasıyla kapatıldı. Polis gazetenin haber merkezine baskın düzenleyerek 22 çalışanını gözaltına aldı. Özgür Gündem'in eş yayın yönetmeni ve sorumlu yazı işleri müdürü tutuklandı.

Özgür Gündem yargılamaları

Özgür Gündem gazetesi nöbetçi yayın yönetmenliği yargılamaları devam ediyor. 11 kişiyle ilgili takipsizlik kararı verildi; 38 kişi hüküm aldı. Toplam 188 ay 15 gün hapis ve 67 bin TL para cezası verildi. Bu davalarda dört kişi beraat etti.

Bu davalarda hükümlülerden Hafıza Merkezi eş direktörü Murat Çelikkan 1 yıl 6 ay hapis cezasına çarptırıldı ve 68 gün cezaevinde kaldıktan sonra denetimli serbestlikle tahliye edildi. Gazeteci Ayşe Düzkan da 18 ay hapis cezasına çarptırıldı ve Nisan 2019 itibariyle cezaevinde.

Özgür Gündem gazetesiyle dayanışma amacıyla "Nöbetçi Genel Yayın Yönetmenliği" kampanyasına katıldıktan sonra Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) Türkiye Temsilcisi ve BİA Medya Gözlem Raporları raportörü Erol Önderoğlu, yazar Ahmet Nesin ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Başkanı Prof. Dr. Şebnem Korur Fincancı'ya haklarında "terör örgütü propagandası" suçlaması ile dava açıldı. On gün cezaevinde kaldıktan sonra serbest bırakıldılar. Ancak duruşmalar Nisan 2019 itibariyle hala devam ediyor.

Cumhuriyet yargılamaları

19 Şubat 2019 tarihinde, İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 3. Ceza Dairesi (İstinaf), Cumhuriyet gazetesi çalışanlarına "üye olmasa da [yasadışı] bir organizasyona yardım etmek" ve "yasadışı bir organizasyona üye olmak" suçlarıyla açılan davanın kararını onadı. Karar uyarınca beş yıla kadar hapis cezası almış olan Kadri Gürsel, Güray Öz, Musa Kart, Mustafa Kemal Güngör, Emre İper, Önder Çelik, Bülent Utku ve Hakan Kara'nın cezası kesinleşmiş oldu. 5 yılın altında hapis cezası alan gazetecilerden Musa Kart, Emre İper, Önder Çelik, Mustafa Kemal Güngör, Hakan Kara ve Güray Öz, 25 Nisan 2019'da yeniden cezaevine girdi.

MOM projesi Federal Almanya Ekonomik Gelişme ve Kooperasyon Bakanlığı mali desteğiyle gerçekleşti.

MOM 2018'e, projenin websitesi üzerinden ulaşılabilir: https://turkey.mom-rsf.org/tr/ (SA/EG/KU)