Görsel: bianet/Hikmet Adal
Haberin İngilizcesi / Kürtçesi için tıklayın
Medya Sahipliği İzleme projesi (Media Ownership Monitor - MOM) Türkiye güncellemeleri medya çoğulculuğuna dair risk oluşturan göstergelere ışık tutuyor. MOM projesi için medya sahipliğinin belirli bir zümrede toplandığı Türkiye hala en önemli örneklerden biri.
MOM Türkiye güncellemelerine ulaşmak için tıklayın
MOM güncellemelerini Şubat - Kasım 2021 tarihleri arasında tamamladık ve takipçi paylarına göre ilk on gazete, radyo, TV kanalı ve haber portalını listeledik.
İlk on medya
Gazeteler: Sabah (Kalyon), Sözcü (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup), Hürriyet (Demirören), Posta (Demirören), Türkiye (İhlas), Milliyet (Demirören), Akşam (Türk Medya), Yeni Şafak (Albayrak), Takvim (Kalyon), (Açık Mert) Korkusuz (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup).
Radyo kanalları: Kral Fm (Doğuş), TRT (Devlet), Radyo 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), A Haber Radyo (Turkuvaz), Radyo D (Demirören), Show Radyo (Show Radyo Yayıncılığı), Radyo 1 (Devlet), TRT Radyo Haber (Devlet), NTV Radyo (Doğuş), Habertürk Radyo (Ciner)
Televizyon kanalları: ATV (Kalyon), FOX TV (Fox Yayıncılık), Show TV (Ciner), Kanal D (Demirören), Star TV (Doğuş), TRT 1 (Devlet), Kanal 7 (Hayat Görsel Yayıncılık), TRT Haber (Devlet), Beyaz TV (Beyaz Televizyon Yayıncılık), A Haber (Kalyon)
Haber portalları: hurriyet.com.tr (Demirören), sozcu.com.tr (BEME MEDIA A.G.’ye devredilen Estetik Grup), milliyet.com.tr (Demirören), sabah.com.tr (Kalyon), mynet.com (Mynet Yayıncılık), haberturk.com (Ciner), haber7.com (Hayat Görsel Yayıncılık), onedio.com (Onedio Yayıncılık), internethaber.com (İnternet Haber Yayıncılık), takvim.com.tr (Kalyon)
MOM 2020 online veritabanında Türkiye’deki 40 ulusal medya kuruluşunun yoğunlaşması ve bu kuruluşların sahiplik yapısını sergiliyoruz. Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde 2020’de 154. sırada olan Türkiye için MOM 2020 verileriyle, izleyici payları açısından en güçlü medya sahiplerinin bireysel profillerini incelemenin yanı sıra medya şirketlerinin iktidarla (ekonomik ve siyasi) ilişkisine dair bir analiz sunuyoruz.
Hangi verileri kullandık?
Takipçi katılım payları için,
- Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi’ne (CİMER) yapmış olduğumuz başvurumuza Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu’ndan (BTK) gelen cevapla 2020 yılı yıllık ortalama gazete tiraj verilerini,
- İlk on televizyon kanalı için Televizyon İzleme Araştırmaları A.Ş. (TİAK) 2020 yıllık ortalama verilerini,
- Radyo kanalları için Radyo Dinleme Hizmetleri Organizasyon Tanıtım ve Yayıncılık A.Ş. (RİAK) Aralık 2020 verilerini kullandık.
- Gemius Türkiye’nin en çok ziyaret edilen ilk on haber sitesi için elde ettiği 2020 yılı son çeyrek ortalamasını yansıtan listesinden yararlandık.
Şirket sahibi 28 kişiden 23’ü erkek
MOM’da medya sahiplerinin profillerini toplumsal cinsiyet eşitliği açısından değerlendirdiğimizde, medya sahibi 28 kişiden sadece dört kadının aile şirketlerinde hissedar konumunda, bir kadının ise yönetim kurulunda olduğunu gördük. Meltem Oktay Demirören Grubu'nda, Deniz Şahenk ve Filiz Şahenk Doğuş Grubu'nda, Ayşe Dilvin Öner ise İhlas Holding’de hissedarlar. Didem Ciner ise Ciner Holding yönetim kurulu başkan yardımcısı.
Şeffaf veriye ulaşmak neden bu kadar zor?
2018 yılıyla kıyasladığımızda MOM 2020 için, Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ve uygulamalarının, sahiplik profillerini inceleme konusunda elimizi biraz zora soktuğunu söyleyebiliriz.
Medya gruplarıyla ilgili bilgilere çoğu zaman ticaretsicil.gov.tr adresindeki Ticaret Sicil Gazetesi'nden ulaşılıyor. Ticaret Sicil Gazetesi arama motoru, bir gerçek kişinin adının doğrudan aranmasına izin vermiyor; ancak İstanbul Ticaret Odası’nın (İTO) web sitesinde isim ve soyisim bilgileri girilerek arama yapmak (İstanbul’da kayıtlı şirketler için), arama yapılacak kişinin TC kimlik numarası biliniyorsa mümkün. MOM Turkey 2018 güncellemeleri sırasında bu kayıtlara yalnızca isim ve soy isim bilgileriyle erişim sağlanabiliyordu.
MOM 2016 & 2018 güncellemeleri döneminde İTO bilgi bankasının arayüzü
MOM 2020 güncellemeleri sırasında İTO bilgi bankası
İTO’nun bahsi geçen arama motorunda yer alan ‘‘Ortak / Yönetim Kurulu / Yetkiliye göre arama’’ fonksiyonuna 2020 yılı itibariyle Kişisel Verileri Koruma Kanunu gereğince TC kimlik numarası ekleyerek arama zorunluluğu getirilmiş. Şirketlerle ilişkili olduğu bilinen kişilerin TC kimlik numaraları Ticaret Sicil Gazetesi’nin eski kayıtlarında bulunabiliyor ancak bu bilgiye erişebilmek için de tüm eski kayıtları tek tek incelemek gerekebiliyor. Diğer bir deyişle, veriye ulaşmak biraz daha çaba gerektiriyor. İTO, yaptığımız telefon görüşmesinde arama yaparken TC kimlik numarası bilgisinin zorunlu tutulmasını “bu şekilde uygun gördükleri” sözleriyle açıkladı.
Medya ve reklam yatırımları
2020’de toplam 17 milyar 469 milyon TL olan medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Dijital mecralarda yüzde 39 büyüme ile birlikte, toplam 7 milyar 528 milyon TL’lik yatırım gerçekleşti. Bu oranla dijital medya yatırımları ilk sırada.
2020 yılında gazetelerin reklam gelirlerinde 2019’a göre yüzde 28 oranında bir azalma görüldü. Basın-medya yatırımları yüzde 3’lük pazar payıyla reklam yatırımları açısından dijital portallardan (yüzde 54) ve televizyondan (yüzde 36) sonra dördüncü sırada yer alıyor. Bununla birlikte, gazeteler kendi internet sayfaları üzerinden geniş bir erişim elde ediyor (Tahmini veriler, Reklamcılar Derneği, Nisan 2021).
RTÜK ve cezaları, BİK ve ticari sırları
BİA Medya Gözlem 2020 raporuna göre, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), medya kuruluşlarına 2020’de 297 para cezası, 70 program ve yayın durdurma cezası verdi. RTÜK’ün yayın kuruluşlarına verdiği cezaların toplamı 19 milyon 63 bin 835 TL’yi buldu.
MOM güncellemelerinde RTÜK’ün hükümeti eleştiren haber kuruluşlarını tehdit etmek ve verdiği cezalarla Türkiye’deki eleştirel, bağımsız medyayı susturmak için iktidara ait bir araç olarak hareket ettiğini bir kez daha not etmiş olduk.
Türkiye’deki bağımsız gazeteler ve iktidara muhalif gazeteler Basın İlan Kurumu (BİK) reklamlarından elde edilen gelirlere bağımlı durumda. BİK kamu kaynakları kullanılarak dağıtılan ilan gelirlerini “ticari sır” diyerek 2010 yılından bu yana halka açık bir şekilde raporlamıyor ve istatistikleri paylaşmıyor. Gazetelere ne kadar ilan ve reklam geliri dağıtıldığı sadece kurumun faaliyet raporunda belirtiliyor ama bu rapor da kamuoyuna açıklanmıyor.
El değiştirmeler, kapatmalar ve siyasi ilişkiler
MOM 2020 Türkiye’de basın özgürlüğüne dolayısıyla medya sektörüne yönelik siyasi baskılara, mekanizmalara ve denetimlere de işaret ediyor.
Ticaret Sicil Gazetesi'ne göre, Sözcü ve Korkusuz gazetelerinin sahibi olan Estetik Yayıncılık 2020’de Beme Media AG adlı şirkete devredildi.
Aralık 2019’da iktidar yanlısı Türk Medya grubuna ait Güneş ve Star gazeteleri kapatıldı. Güneş gazetesi, aynı gruba ait Akşam gazetesinin eki oldu.
En çok okunan 10 gazeteden 8’i; en çok izlenen TV kanallarından 9’u ve en çok okunan 10 haber portalından 7'sinin sahipleri hükümetle (politik ya da ekonomik) ilişki içinde.
Diğer medya organlarının siyasi ilişkileri için tıklayın
En çok görüntüleme alan ilk 10 web sitesinde, ulusal gazetelerin çevrimiçi edisyonları var (bu durum, içeriklerin de neredeyse tümüyle türdeş olması anlamına geliyor). Buna ek olarak, 2018 yılında Yaysat’ın kapatılmasıyla, sadece Kalyon grup tarafından yazılı basın için dağıtım işi yapılıyor. İnşaat, enerji ve altyapı gibi sektörlerde de faaliyet gösteren Kalyon Grup/Zirve Holding bünyesindeki medya kuruluşu Turkuvaz Medya Grubu’nun yönetim kurulu başkan yardımcısı Serhat Albayrak, Enerji ve Tabi Kaynaklar ve Hazine ve Maliye eski bakanı, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın damadı Berat Albayrak'ın ağabeyi. 2015-2019 yılları arasında kazanılan kamu ihalelerinin toplam değerinin dağılımına bakıldığında grubun şirketlerinden Kalyon İnşaat’ın ilk sırada yer aldığını bilmek medya grubuna ait kuruluşların yayıncılığını değerlendirirken önemli bir veri olarak karşımıza çıkıyor.
Çapraz medya konsantrasyonu
MOM metodolojisine göre çapraz medya yoğunlaşması oranlarını hesaplamak için ülke geneline işaret eden medya tüketim eğilimlerini bilmemiz gerekiyordu. Ancak 2020 yılı için böyle bir araştırma bulunmuyor. Kimi güncel araştırmaların örneklemleri ise sınırlı. Çapraz medya izleyici payları hesaplamalarında medya tüketim verilerine ihtiyacımız olduğu için bu yılki güncellemelerde yoğunlaşma oranlarını veremedik.
Çapraz medya konsantrasyonu için sadece izleyici paylarını hesaba katarak yaptığımız projeksiyonu ise şu şekilde özetleyebiliriz:
2020 yılı ortalama internet haber portalı takipçi verilerine güvenilir bir erişim sağlanamadığından, TV, radyo ve gazete gibi üç mecranın oranlarını değerlendirerek en çok izleyici/dinleyici/okuyucu oranlarına sahip en büyük üç medya grubunun sırasıyla Demirören (yüzde 35,57), Kalyon/Turkuvaz (yüzde 30,76) ve Doğuş (yüzde 28,71) olduğu projeksiyonunu yaptık. Dijital medya takipçi verileri olmamasına rağmen, gazete, radyo ve TV mecralarını baz alınca takipçilerin yüzde 95,04’ünün üç medya grubunca paylaşıldığı görülüyor.
Radyo, televizyon, gazete, web sitesi gibi mecraların dördüne yatırım yapan gruplar sadece Demirören ve Kalyon. Devlet yayın organı TRT, TV ve radyodaki mecralarıyla yüzde 18,81’lik bir izleyici oranına sahip. Hükümet karşıtı yayıncılığıyla bilinen ve 2020 yılında Beme Media AG adlı şirkete devredilen Estetik Yayıncılık (ilk on haber portalı listesinde ikinci sırada yer alan sozcu.com.tr’nin verisi hariç) yüzde 13,44 takipçi oranına sahip. TV, radyo ve internet haber portalının üçünde de yatırımları olan Hayat Görsel Yayıncılık yüzde 10,21 ve 2018 yılında Habertürk gazetesini kapattıktan sonra sadece TV ve dijital haber sektörüne yatırım yapan Ciner Grup yüzde 7,74 oranında takipçiye sahip.
Çapraz medya sahipliği
Aynı sermaye sahipliğinin farklı medya alanlarındaki mülkiyet sahipliği, çapraz medya sahipliğine (ÇMS) işaret ediyor ve holdingleşme çapraz medya sahipliğine zemin hazırlıyor. Diğer bir deyişle, ÇMS farklı alanlarda etkinlik gösteren medya kuruluşlarının aynı grubun/holdingin denetimi altında olması anlamına geliyor. Yani ÇMS, aynı medya sahibinin birden çok alana yatırım yapması ve birçok işletmenin kontrol ve mülkiyetini elinde tutmasıyla gerçekleşiyor.
Medyada çoğulculuğa risk oluşturan göstergeleri değerlendirdiğimizde, 2018 yılında not ettiğimiz faktörlerin değişmediğini gördük:
Büyütmek için görselin üzerine tıklayın
Örneğin, dört ayrı medya için ilk 10 listesindeki medya kuruluşlarını izleyici yoğunlaşması açısından değerlendirdiğimizde, televizyon ve radyo için orta düzeyde risk faktörü, yazılı basın ve internet haber portalları açısından yüksek düzeyde risk faktörleri söz konusu.
Dijital medya ve siyasi denetim
MOM Türkiye güncellemelerinde, 2020 yılı çevrimiçi medya ortamı özgürlüğüne ışık tutmak için düştüğümüz notlar arasında,
- 1 Ekim 2020’de 5651 sayılı “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçların Önlenmesine Dair Kanun” yürürlüğe girmesi,
- Haziran 2020’de Twitter’ın “devlet bağlantılı bilgi yayma faaliyetlerinde” bulundukları gerekçesiyle 32.242 hesabı arşivlerinden çıkarması,
- Mayıs 2020’de sosyal medyada nefret dili barındırmayan bir dil kullanılması ve “dezenformasyona” karşı mücadele ilkelerini içeren on iki maddelik bir etik kılavuz yayınlaması gibi konular da var.
İktidarın çevrimiçi medyadaki muhalif sesleri bastırmaya yönelik hangi mekanizmaları devreye sokmuş olduğuna aşağıdaki raporlara atıfta bulunarak değindik:
bianet Medya Gözlem Veritabanı
İfade Özgürlüğü Derneği (İFÖD)
Kaynaklarda ağırlıklı olarak bianet.org’da yayımlanan haberleri kullandık.
MOM ortak stratejiler geliştirmeye katkı sağlar mı?
Medya Sahipliği İzleme projeleri medya sahipleriyle iktidar partisi arasındaki karşılıklı bağımlılık ilişkisine işaret etmek için de oldukça fayda sağlıyor. MOM medya sahiplerinin kim olduğu, bu kişilerin hangi çıkarlar ve hangi siyasi ilişkiler çerçevesinde hareket ettiği, bağımlılıkların ne düzeyde olduğu ve kimin gerçekten kamuoyu oluşturma potansiyeli olduğu konusuna ışık tutuyor.
Medya sahipliği ve yoğunlaşmaya ilişkin yeni düzenlemelere duyulan ihtiyaçları belirlerken, MOM gibi projeleri kullanmayı öneriyoruz. Bu projeler, şirketleri özellikle kamu sözleşmeleri açısından mali durumlarına ilişkin tam bir şeffaflık sağlamaya, aynı zamanda bu şirketleri mali geçmişlerini gözden geçirmeye davet eder. Dolayısıyla MOM’un çıktıları, ortak stratejiler ve politikalar geliştirilmesine ve bu politikaların hükümet, Meclis, kanun yapıcılar, yerel yönetimler, medya düzenleme kurumları, mesleki dernekler, medya okuryazarlığı eğitimcileriyle paylaşılmasına katkı sağlar.
MOM Türkiye güncellemelerine ulaşmak için tıklayın
MOM Türkiye 2020 projesini Heinrich Böll Vakfı ve İsveç Uluslararası Kalkınma İşbirliği Ajansı (SIDA) finanse etti.
MOM'un Çağrısı
MOM Türkiye güncellemeye ve teyitli düzeltmelere açık, medya sahipliği alanında bilgilendirici, Türkçe ve İngilizce yayımlanan bir veritabanı ve interaktif bir izleme mekanizması.
Bu nedenle, MOM Türkiye olarak medya çalışanlarına, akademisyenlere, gazetecilere ve tüm kamuya bir çağrıda bulunuyor, kullanıcıları MOM veritabanını kuvvetlendirmek için birlikte çalışmaya davet ediyoruz.
MOM ekibi [email protected] adresinde.
Medya Sahipliği İzleme projesi (Media Ownership Monitor - MOM) dünyanın her yerinde basın özgürlüğü, bilgi ve haber alma hakkını savunmaya çalışan Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü'nün (RSF) Almanya kanadı Reporter Ohne Grenzen tarafından tasarlandı. MOM Federal Almanya Ekonomik Dayanışma ve Gelişme Bakanlığı (BMZ) tarafından finanse edilerek hayata geçirildi. Projenin ilk çıktıları 2016 yılında ve takip eden güncellemeler 2019 yılında yayınlandı.
MOM projesi 2016 yılında başladığında RSF proje için her ülkede bölgesel bir kuruluşla koordinasyon halinde çalışıyordu. Ancak 2019 yılından sonra veritabanına eklenen tüm güncellemeler yerel partnerlere bırakıldı. Bu nedenle MOM Türkiye yalnızca IPS İletişim Vakfı'nın yürüttüğü bir proje.
MOM Ekibi
Sinem Aydınlı, Araştırma, Çeviri, Editör - (MOM 2018 & MOM 2020)
Selay Dalaklı, Editör (MOM 2020)
Fikret İlkiz – Hukuk Danışmanı (MOM 2018 & MOM 2020)
Ali Seçkin Karayol - Web Entegrasyonu & İnfografikler (MOM 2016 & 2018 & 2020)
İlker Gökhan Şen (Medya Hukuku, Çevirmen) (MOM 2018 & MOM 2020)
IPS İletişim Vakfı
Erol Önderoğlu, Evren Gönül, Nadire Mater, Öznur Subaşı
Elif İnce, Araştırmacı – MOM Burcu Karakaş, Araştırmacı – MOM (MOM 2016)
Nihan Güneli - Hukuk Danışmanı (MOM 2016)
Burak Dirihan, Işıl Eliçin, Özlem Dalkıran – Çevirmenler (MOM 2016)
(SA/NÖ/HA)
