Adıyaman'da deprem sonrası çocukların durumu: Gündelik değil, kalıcı çözümler

Bu yazı, röportaj ve video dizisinde; Adıyaman’da çocuk hakları alanında çalışan sivil toplum örgütlerinden ve sendikalardan eğitim, sağlık, çocuk koruma sistemi ve kız çocukları odağında gözlemlerini dinledik. Çocuklardan ise kendi deneyimlerini öğrendik.

Derlemeleri "Adıyaman'da Çocuk Hakları: 6 Gün, 6 Gündem" başlığıyla yaparken muradımız, çocukları doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen pek çok sorunu görünür kılmak ve tartışmaya açmak. Bununla birlikte depremin yaşandığı başka kentlerde de benzer tartışmaları ve sorunları görünür kılmak isteyenlerin deneyimlerinden ilham almayı diliyoruz.

Bütüncül bir çocuk hakları politikası ihtiyacı

Bütüncül bir çocuk hakları politikası denilince aklınıza neler gelir? Biz, çocuk hakları savunucuları olarak, uzun zamandır “çocuk hakları insan haklarıdır” sloganıyla düşünmeye ve eylemeye çalışıyoruz. Bir diğer deyişle, yetişkinlerin sahip olduğu tüm insan hakları, çocuklar açısından da geçerlidir. Çevre düzenlemesinden ulaşıma, şehir planlamasından adalete, eğitimden anadile, üretim-tüketim ilişkilerinden demokrasi biçimlerine, anayasalara dek... Bunların herhangi birinin çocukların hayatına değmediğini iddia edebilmek mümkün mü? Dolayısıyla bütüncül bir çocuk hakları politikası aslında gündelik yaşamdaki her şeyi kapsar.

Bütüncül bir çocuk hakları politikası, özünde çocuğun korunmasını ve özgürleşmesini temel alır. Çocuklar yetişkinlerin inşa ettiği sistemlerin sonuçlarıyla yaşarken karşılaşabilecekleri hak ihlallerinin önlenmesi, ihlallere müdahale edilmesi ve bu ihlallerin bir daha tekrarlanmaması devletlerin insan hakları yükümlülükleri arasında yer alır. Ancak bütüncül bir çocuk hakları politikası, düzenleyici olan kamu otoritelerinin öncelikle şeffaf ve hesap verebilir olmasını gerektirir. Çünkü herhangi bir ihlalin bir daha tekrarlanmaması, bir toplumsal ortak akıl ile mümkün hale gelebilir.

Bütüncül bir çocuk hakları politikası, en çok da 6 ve 20 Şubat 2023 tarihlerinde depremlerin yaşandığı 11 kent için yakıcı bir ihtiyaç olarak varlığını sürdürüyor. Özellikle Maraş, Hatay, Malatya, Adıyaman gibi kentlerde büyük yıkımlar yaşandı ve bu yıkımların ardından kentler yeniden inşa ediliyor. Tarihe geçtiği söylenen böylesi yıkımların ardından gündelik ve kısa zamanlı politikalara değil, bütüncül ve uzun vadeli politikalara daha fazla ihtiyaç duyuluyor.

Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2023-2028 Çocuk Hakları Strateji Belgesi ve Eylem Planı[1] adıyla merkezi bir eylem planı oluşturuldu.

Bu strateji belgesi ve eylem planında afet, kriz ve acil durumlardan etkilenen çocuklarla ilgili planlama hedeflerinden bazıları şunlar;

• Çocuklara hizmet veren her kurum ve kuruluşun afet, kriz ve acil durumlara hazır hale gelebilmek için bir eylem planı hazırlanması,
• Afet, kriz ve acil durumlarda çocuk odağında bütünleşik acil durum yönetimini içeren bir koordinasyon planının oluşturulması,
• İklim değişikliği, kriz ve acil durumlar için hazırlık modelinin geliştirilmesi ve uygulanmasında çocuklara rol verilmesi,
• Geçici barınma yerleşkelerinde çocuk dostu alanların düzenlenmesi.

Bu eylem planlarının hayata geçebilmesi için tüm kamu kurumlarının, sivil toplum örgütlerinin ve çocukların bir araya gelerek düşünmesi ve kentlerin özgün ihtiyaçlarına cevap veren bir yol haritası oluşturması gerekiyor. Ancak, bu yol haritasını oluşturmak için gereken pek çok veriye Adıyaman’da ulaşmak çok mümkün değil.

Adıyaman’da mevcut durum

Adıyaman’da, TÜİK’in 2022 verilerine göre, 635 bin 169 kişi yaşıyor. Bu nüfusun, 213 bin 88’ini çocuklar oluşturuyor. Bir diğer deyişle Adıyaman nüfusunun üçte birini çocuklar oluşturuyor. Bu verilere göre depremden yaklaşık 213 bin 88 çocuğun etkilendiğini söylemek mümkün.

Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanı Mahinur Özdemir Göktaş, Adıyaman’da depremden dolayı hayatını kaybeden kişi sayısını 8 bin 387, yaralananların sayısını ise 17 bin 499 olarak açıkladı.[2] Ancak diğer kentlerde olduğu gibi Adıyaman’da da hayatını kaybeden kişilere ilişkin açıklanan resmi rakamların gerçekçi olmadığına yönelik itirazlar bulunuyor.[3]

8 Kasım 2023’te paylaşılan AFAD verilerine göre merkez ve ilçeler yoğunlukta olmak üzere Adıyaman’da 55 konteyner kent bulunuyor ve bu barınma alanlarında, toplam 66 bin 128 kişi yaşıyor. Şehir genelinde barınma desteği sağlanan toplam kişi sayısı ise 108 bin 721.

Artan kutuplaşma

Adıyaman’daki kamu otoriteleri, topluluklar arası artan kutuplaşmalar ile etnik kimliklere bağlı anlaşmazlıkları gerekçe göstererek Türkiyeli ve mülteci yurttaşların yaşam alanlarını birbirinden ayrıştırdı. Mülteciler, Bebek Köyü’nde, Adıyaman kent merkezine 40 km uzaklıkta, çevresinde herhangi bir yerleşim yeri bulunmayan, mültecilerin daha önce Türkiye’ye ilk geldiklerinde konakladıkları geçici barınma alanına yerleştirildi. Bu barınma alanında, 1216 konteynerde yaklaşık 5100 kişi olmak üzere toplamda 1056 aile yaşamaktadır. Aynı zamanda bir geri gönderme merkezi arazisi olan bu alan, mülteciler için travmatik bir hafızanın izlerini taşıyor. Mültecilerin yerleştirildiği alanın büyüklüğü ve yaşam koşulları insan hakları standartlarıyla uyumlu olmamakla birlikte,[4] mültecilerin başka bir seçenek sunulmaksızın kent merkezinin dışında bir alanda yaşamaya mecbur bırakılması, ayrımcılık yasağının ihlalini ortaya koyabilecek nitelikleri barındırıyor.  

Bu cümleler, Adıyaman’da olan biteni açıklamak için şüphesiz ki yeterli değil. Kamu görevlilerinin sonsuz çabasını ve diyalog zeminini muhafaza ettiklerini bilmekle birlikte, Adıyaman’da çocuk haklarına dair nasıl bir planlama yapıldığına ilişkin düzenli ve kapsamlı bir kamuoyu bilgilendirmesinin yapılması, ihlallerin önlenmesi için de hayati önem taşıyor.

Örneğin:

• Kimliksiz ve/veya DNA örneği alınmadan kaç çocuğun defnedildiğine,
• Kaç çocuğun ampüte edildiğine,
• Kaç çocuğun akıbetinin bilinmediğine,
• Kaç çocuğun refakatsiz kaldığına,
• Depremin ardından her ilde aşağı yukarı kaç kişinin göç ettiğine, nereye göç ettiğine ve göç edenlerin kaçının çocuk olduğuna,
• Depremin ardından kentte yaygın olarak gerçekleşen çocuk hak ihlallerinin neler olduğuna, hangi bölgelerde daha yoğunluklu yaşandığına, kamunun müdahale planlamasında neler olduğuna,
• Konteyner kentler dışındaki mahallelerde nelere ihtiyaç olduğuna,
• Hangi konteyner kentte kaç engelli çocuk olduğuna, kaç çocuğun özel eğitime ihtiyaç duyduğuna dair düzenli ve şeffaf veri paylaşan, herkese açık resmi kanallara ulaşamıyoruz.

Özetle, kamu otoritelerinin belirlediği sorun alanlarını ve bu sorun alanlarına dair tespit ettikleri ihtiyaçları, ihlalleri, çalışma planlarını ve sistematik olarak da istatistiki verileri paylaşmasına ihtiyaç var. Ancak bu yalnızca çocuk haklarına dair çalışan sivil toplum örgütleri için değil, bakım verenler de dahil olmak üzere bütün yurttaşlar için gerekli bir bilgi. Çünkü bu yazı boyunca vurgulamaya çalıştığımız şey, bütüncül bir politikanın ancak yurttaşların da dahil olmasıyla meydana gelebileceği üzerine kurulu. Bir diğer deyişle çocuk odaklı bir politika, yurttaşların bilmesi ve uygulaması mümkün olduğunda gündelik yaşamın içinde kendine yer bulabilir.

Tartışılacak birçok konu var

Bizler, Adıyaman’da emek veren çocuk hakları savunucuları olarak, çocukların kentte karşı karşıya kaldıkları sorunların bir yazıda toparlanamayacak denli çeşitli ve çok boyutlu olduğunu gözlemliyoruz. Kentte yaşanan çocuk hak ihlallerine gündelik çözümler değil, uzun vadeli ve kalıcı çözümler bulmak için emek vermek istiyoruz. Ulaşım sorunundan deprem sonrası derinleşen yoksulluk nedeniyle artan çocuk işçiliğine, temel insani yardımlara erişimde yaşanan güçlüklerden belirli bölgelere sıkışan, kenti bütünüyle deneyimlemekten uzak pratiklere dek çocukların insan haklarına erişimine yönelik tartışılacak birçok konu olduğunu düşünüyoruz. Bu derlemenin, Adıyaman’da yaşanan çocuk haklarına dair sorunlara ve haklara yönelik çalışmalara dair fikir vermesini diliyoruz. (İC/AY/AÖ)

YARIN: EĞİTİM HAKKI 

***

[1] “2023-2028 Çocuk Hakları Strateji Belgesi ve Eylem Planı”, Sf. 129-140. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı: https://www.aile.gov.tr/media/132816/turkiye-c-ocuk-haklari-strateji-belgesi-ve-eylem-plani-2023-2028-dijital.pdf

[2] “Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanımız Göktaş Bayramın Son Gününde Adıyaman’da Depremzedelerle Bir Araya Geldi”, 10.08.2023: https://www.aile.gov.tr/adiyaman/haberler/aile-ve-sosyal-hizmetler-bakanimiz-goktas-bayramin-son-gununde-adiyaman-da-depremzedelerle-bir-araya-geldi/ - Erişim Tarihi: 17.08.2023

[3] “Adıyaman’da depremlerden 2,5 ay sonra matem ve öfke: Mahşerde bile onları affetmeyeceğim”, 21.04.2023. BBC News Türkçe: https://www.bbc.com/turkce/articles/cn01rl2r02ro - Erişim Tarihi: 17.08.2023

[4] “Adıyaman Bebek Köyü Geçici Barınma Merkezi Durum Raporu”.Bu rapor, Adıyaman’da çalışmalarını sürdüren bağımsız insan hakları savunucuları tarafından hazırlanmıştır.