‘Unutma Paktı’ndan ‘Demokratik Hafıza Yasası’na İspanya

Diktatör Franco'nun kemik kalıntıları, "Tarihsel Hafıza Yasası" uyarınca 24 Ekim 2019'da "Valle de los Caidos" adlı anıt mezardan çıkarıldı. (Foto: Canva)

"Rosa Coscollá, 90'lı yaşlarında bile iki polis memurunun evlerine girip babasını alıp götürdüğü günü hâlâ tüm berraklığıyla hatırlıyordu. Yıllardan 1939'du; İspanya İç Savaşı'nın son zamanlarıydı.

"Babasını tekrar ve son kez gördüğünde hapisteydi; ağır yaralanmış, aç bırakılmış siyasi bir mahpustu. Vicente Coscollá, kısa süre sonra infaz edildi; Rosa ise ömür boyu babasının nereye gömüldüğünü teyit etmek için toplu mezardan DNA örneklerinin alınacağı günün gelmesini umdu.

"Ömrünün son yıllarında bile babasının davasına kafayı takmıştı. Babasını geri getirip onun - bedeninden bir parçanın, bir kemiğin, herhangi bir şeyin - kendisiyle birlikte gömülmesini istiyordu."

National Geographic dergisinden Jordan Sallama, 1936-1939 yıllardındaki iç savaşın ardından Francisco Franco diktatörlüğünün yaklaşık 40 yıl hüküm sürdüğü İspanya'da on yıllar öncesinden günümüze uzanan hafıza ve adalet talebini bize kısaca bu sözlerle hatırlatıyor.

Biz bu talep ve mücadeleye Arjantin'deki Plaza de Mayo Anneleri'nden olduğu kadar Cumartesi Anneleri/İnsanları'ndan da aşinayız elbette.

İspanya'da kayıp yakınlarının hafıza ve adalet talebinin - hiç unutulmamış olsa da - yeniden gündeme gelmesi ise parlamentonun üst kanadı Senato'nun 5 Ekim'de onayladığı, Franco dönemini "yasadışı" ilan eden "Demokratik Hafıza Yasası" ile oldu.

Franco 1975'te öldükten iki yıl sonra kabul edilerek İspanya'daki "Unutma Paktı"na yasal zemin oluşturan 1977 Af Kanunu ise halen yürürlükte.

Toplumlar sessizce mutabık kalınan paktlar ile geçmiş diktatörlüklerin suçlarını unutup mecliste vekillerin geçirdiği yasalarla karanlık geçmişleri ile yüzleşebilirler mi bilinmez. Fakat yine de belki İspanya'da olanlara bakarak kendimizce ve kendimiz için dersler çıkarabiliriz.

Unutmayı, yani cezasızlığı seçtiler

Francisco Franco ölüp İspanya demokratikleşme kararı aldığında takvimler 1975'i gösteriyordu. Franco diktatörlüğü, iç savaşın bittiği 1939'dan diktatörlüğün bittiği 1975'e kadar - iyimser bir tahminle - 114 binden fazla kişiyi öldürmüş ve/veya kaybetmişti.

Franco'nun ölümüyle birlikte İspanya halkı ve siyasetçiler bir karar vermeliydi: Ülkenin iç savaş ve diktatörlük geçmişi ile ne yapacaklardı?

Siyasi partiler, "diktatörlüğü geride bırakmanın en iyi yolunun yakın dönemde yaşanan zulümleri 'unutmak' olduğuna" karar verdi. Yazılı olmayan "Unutma Paktı" (El Pacto del Olvido) 1977 yılında parlamentoda kabul edilen Af Kanunu ile birlikte yasal bir zemine oturmuş oldu.

Neden böyle bir karar alındığıyla ilgili görüşler, Franco döneminde iş başında olan yetkililerin yeni dönemde de görevde kalmasından, Franco sonrası dönemde siyasi cinayetler ve darbe girişimi de dahil şiddet olayları ve istikrarsızlığın yaşanmasına kadar geniş bir yelpazede değişiyordu.

Peki, bu kanun neyi öngörüyordu?

Buna göre, 500 binden fazla kişinin hayatını kaybettiği iç savaş ve onu takip eden diktatörlük döneminde işlenen suçlar yargılanamayacaktı.

Bu ise şu anlama geliyordu:

Siyasi mahpuslar serbest bırakılıp sürgünler ülkeye geri dönebilecekti. Ama Franco rejiminin işlediği suçlar da cezasız kalacaktı. Kanun ise sonrasında Franco diktatörlüğü döneminde işlenen hak ihlallerinin soruşturma ve kovuşturma konusu olmasının önüne geçecekti.

İspanyalı yasa yapıcılar 1977'de kabul ettikleri ve bugün hâlâ yürürlükte olan bu kanunla unutmayı, yani adaletsizlik ve cezasızlığı seçmişti.

İnsanlığa karşı suçlarda zamanaşımı olmaz

Franco döneminde yaşanan gözaltında kayıplara yönelik soruşturmaları incelemek üzere ülkeye bir çalışma grubu gönderen Birleşmiş Milletler (BM), insanlığa karşı suçlarda zaman aşımı olamayacağını söyleyen uluslararası insan hakları hukukuna dayanarak 2013 yılında İspanya'ya bir çağrıda bulundu ve kanunun yürürlükten kaldırılmasını talep etti.

Aslına bakılacak olursa, dönemin sol hükümeti 2007 yılında daha sonra kabul edilecek "Demokratik Hafıza Yasası"na da temel oluşturacak olan "Tarihsel Hafıza Yasası"nı kabul ederek Franco diktatörlüğü dönemiyle yüzleşme adına adımlar atmaya başlamıştı.

Ardından da yine sol bir koalisyon hükümetinin 5 Ekim 2022'de kabul ettiği "Demokratik Hafıza Yasası" geldi.

"İspanya İç Savaşı ve diktatör Francisco Franco dönemlerinin izlerinin silinmesi ve mağdurlara destek verilip geçmişle yüzleşme adımlarının atılmasını" öngören yasa ise şimdi 1977 Af Kanunu üzerinden siyasi yelpazenin her iki ucundan aktörlerce eleştiriliyor.

Sağ partiler, yeni kabul edilen yasanın 1977 Af Kanunu'nun ve "Unutma Paktı"nın "altını oyacağını" söylerken Franco döneminde yaşananlara karşı yirmi yıldır adalet mücadelesi veren Tarihsel Hafızanın Kurtarılması Derneği yeni kabul edilen yasanın geçmişle yüzleşme açısından "yeterince ileri gitmediğini" söylüyor ve 1977 Af Kanunu'nun kaldırılmasını talep ediyor.

Unut(tur)manın araçsallaştırıldığı yerde hatırla(t)mak

Hafıza ve adalet...

Birbiriyle el ele giden iki talep, iki mücadele...

Bizim de bu coğrafyada hiç yabancısı olmadığımız iki kavram...

Unut(tur)manın cezasızlık ile eşitlendiği, siyasilerce bir tür araç hatta silah olarak kullanıldığı yerde inatla ve inançla hatırla(t)mayı seçmek, geçmiş - ve gelecek - hak ihlalleri ve insanlığa karşı suçlar karşısında her şeyden önce bir sorumluluk olarak önümüzde duruyor.

Dedikleri gibi hafıza-i beşer gerçekten nisyan ile malül müdür bilinmez; fakat İspanya örneği gösteriyor ki adaletin sağlanabilmesi için toplumların, halkların unutmak gibi bir lüksü olmuyor, olamıyor.

Unuttuğunuzu sandığınız her neyse adalet sağlanmadığı için bir başka toplumun sosyal hafızasında nesilden nesile aktarılan bir travma, açık bir yara olarak kalmaya, kanamaya devam ediyor.

Çünkü her şeyin ilacı olan, zaman değil, yüzleşme.

O yüzden de unutmak değil, hatırlamak ve hatırlatmak gerekiyor.

Peki, bunu sağlamanın yolu, İspanya'da olduğu gibi yasal düzenlemelerden mi geçiyor? Ya da yasal düzenlemeler tek başına yeterli mi?

Bunu elbette zaman gösterecek.

Fakat bu bile şüphesiz önemli bir başlangıç.

(SD)