Tuk Al Agek Tev Tsketsek
“Tsaved tserki” (ağrıların dağılsın) derdi büyüklerimiz hapşırana. Ağrılarımız dağıldı mi bilinmez, ama biz dağıldık dört bir yana… Köylerde insan kalmadı, yaylalarda hayvan, ninelerin kucağında torun kalmadı, torunlarda dil.
"Şimdi hikayemizi, dertlerimizi, ezgilerimizi, masallarımızı, dualarımızı, rüyalarımızı, şarkılarımızı, manilerimizi, ninnilerimizi, ağıtlarımızı yazmak, yarınlara taşımak için GOR’umuz var. Tuk al egek, tev tsketsek*"
Gor, imece demek
Karadeniz’in en eski halklarından Hemşinliler ilk kez anadillerinde bir dil, kültür, tarih dergisi çıkardı.
İsmi "Gor" yani imece anlamına gelen dergi, yok olma tehlikesi altındaki Hemşinceyi kayıt altına alacak.
Şimdilik altı ayda bir Hemşince ve Türkçe olarak yayımlanacak dergi, isminden de anlaşıldığı gibi herkesi bu kayda katkı sunmaya yani "imece"ye çağırıyor.
Türkiye'de sayıları 100 bine düşen Hemşinlilerin sadece 40 bini anadillerini konuşabiliyor. Bu sebeple Hemşince, UNESCO'nun "Tehlike Altındaki Diller Atlası"na göre, yok olma riski altındaki 15 dilden biri.
"Hemşinli olmak netamelidir"
Hemşinliler arasında hala tartışma konusu olsa da 18. yüzyılda müslümanlaştırılmış Ermenilerden oluştuğu düşünülen Hemşinlilerin, Batı Ermenice'nin bir lehçesini konuştukları belirtiliyor.
Derginin kurucu yazarlarından Hikmet Akçiçek, bu tartışmayı "Küçük bir topluluk olmamıza rağmen Hemşinli olmak Türkiye'de netameli bir konudur. Dergide bunlar da akademik çerçevede tartışılacak" diyor.
Hemşincenin alfabesi yok
Akçiçek, Hemşincenin kayboluşunu ve yaşadığı zorlukları şöyle anlattı:
"Hemşincenin alfabesi yok, Ermenice ile kurulan bir bağı var ancak yazılı bir kültürü yok. Geçmişte yazılı bir kültürü vardıysa da 300- 400 sene geçtiği için yazısı olmayan bir dil.
"Bir dil yaşatmak kolay değil. Kentlere akan nüfus var. Şehirlerde bu dili konuştuğu için aşağılanma gibi hissiyatlar var. Başka dillerle iç içe oldular. Cumhuriyet döneminde uygulanan ulus devlet politikalarının payı var. Ancak Rize'de yani Hemşincenin anayurdunda dilin kaybolması Osmanlı döneminde başlar. Cumhuriyete gelindiğinde zaten orada Hemşince bilen kişi sayısı çok azdır.
"Çünkü o dönem insanlar dilleri değil, dinleri ile sınıflandırılıyordu. Bu yüzden Türkiye'deki Hemşinliler İslam dinini kabul ettiği için 1600'den itibaren Hemşince dediğimiz Ermenice olduğu da söylenen dilden insanlar uzaklaşıp Türkleşti Müslümanlaştı. Tabii oradakilerin Ermenilerle birlikte yaşadıkları için Hemşince konuştukları iddiası da var.
Akademik düzlemde tartışılacak
"Hemşinlilik ve Hemşince, Türk ve Ermeni iki tarafın da milliyetçi refleksleri üstüne tartışılıyor. Küçük topluluğuz ama birinden birini tercih etme istendiği için netameli bir alandır. Bilimsel olarak araştırılması gerekiyor. Ben evet Hemşince Ermenice desem de bir karşılığı yok. Dergi doğal olarak her şeyin konuşulacağı tartışılacağı bir mecra olacak. Politik olmaktan ziyade akademik ve edebi boyutlu bir tartışma olarak düşünüyoruz.
Hemşince okumaya, yazmaya alışılacak
"Ancak dediğim gibi yazılı bir kültürü yok. Dergide şartlara uygun olarak Hemşince ilk kez Latin alfabesinde yazılacak. Yani dergi, Hemşince için bir belge niteliğinde olacak.
"Yazma sürecine yeni giren bütün dillerde olduğu gibi Hemşince için de sosyolojik, politik konuları o dilde yeterince tartışabilmek açısından kelime dağarcığı eksik. İmla soruları, harf uyum sorunları yaşanıyor ancak bunlar normal; Türkçede bile hala dil kurultayları yapılıyor.
"Alışılmadığı için Hemşince bilenlerin bile yazılı Hemşinceye alışması zaman alıyor. Bu yüzden Hemşinceye alışmaları için Hemşince yazıların Türkçelerini bilerek dergiye koymadık ki kolaya kaçıp Türkçelerini okumasınlar. Hemşince anlamak için çabalasınlar..."
İlk sayıda neler var;
Mahir Özkan- Garmilig, Avetik Topchiyan- İrek Enger , Hikmet Akçiçek- Dir Çunik Mek! , Nejdet Çakmak - Gagalveriç Xerxeriç, Mine-Cansu Üçüncü - Hemşince Tabu Oyunu, Cemil Aksu -Hemşinliler, Tarih ve Kimlik , İbrahim Karaca- O Köy Bizim Köyümüzdür (Xaçapit) , Uğur Biryol - Palovit Vadisi , GOR- Latin Harfleriyle Hemşince Yazmak (NV)
* Tuk al egek, tev tsketsek: Siz de gelin el atın.