Şeyh Saitten Türkan Şoraya Köy Kahveleri

Kahvehaneler, köy odaları ve okuma odaları. Elaziz’in köylerinde 1923’ten bu yana varlıklarını sürdüren “sosyalleşme” alanlarıdır.

Elaziz’deki köy kahvehanelerinin sayıları, eskiden çok azdı. Bugünkü gibi işsizliğin aynası değil; duvarlarına askere çağrı listelerinin asıldığı, seçmen kütüklerinin askıya çıkarıldığı, dini konuların imamlardan öğrenildiği, dost meclislerinin, mahalli at yarışlarının ve av partilerinin konuşulduğu, horoz dövüşlerinin yapıldığı, siyasetin nabzının gümbürdeyerek attığı kültür, sosyalleşme ve iletişim merkezleriydi kahvehaneler.

Kahvehanelerin olmadığı köylerde ise, köy odaları vardı. Bu köy odaları, yabancı konuklar için otel gibi de kullanılırdı. Köy odaları, bazı köylerde ağaların, ağanın olmadığı köylerde ise, köy muhtarının yönetimindeydi. Bir de, okuma odaları vardı. Onlarda ise, şeyh ve mollaların etkileri görülürdü.

Kahvehaneler ve köyde ilişkiler

Kahvehaneler eskiden, öncelikle büyük, merkezi köylerde bulunurdu. Merkez ilçeye yakın köylerde bir, iki kahvehane bulunabilirdi. Uzak dağ köylerinde ise, nüfusun azlığı ve ulaşımın zorluğu nedeniyle kahvehane bulunmazdı.

Elaziz’in merkez ilçeye bağlı Ulukent (Hüseyinik), Çatalçeşme (Mornik), Kızılay (Kesirik), Gümüşkavak (Hırhırik), Aksaray (Yığınki), Sürsürü, Yurtbaşı (Hoğu), Akçakiraz (Hanköyü), Pıncırik, Muratbağı (Şeyh Hacı) köylerinde; Harput nahiyesinde ve Ağın, Palu, Karakoçan, Maden, Sivrice, Keban ile Baskil ilçe merkezlerinde kahvehaneler mevcuttu.

Bu kahvehanelerde muhitin aile reisleri ve gençleri ayrı ayrı otururlardı. Büyüklerin yanında gençler oyun oynayamaz, sigara içmez, ayak ayak üzerine atmaz, tespih çekmez, laflara karışmazlardı. Herkes kendi akranı ile samimiyet içinde olurdu. İçecek olarak su, çay, kahve, ayran, gazoz ve nadiren de nargile bulunurdu. Okumuş, bilgili, kültürlü ve güngörmüş yaşlılara büyük itibar edilir, bunlar bir arada otururlardı.

Kahvelerde radyo sürekli açık tutulur, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerini yayın kapsamına alan komşu ülkelerin radyoları Arapça, Acemce ve Azerice dinlenir, Avrupa ülkelerinin Türkçe yayınları, Sovyet Rusya’nın o ünlü “Bizim Radyo”su ile TRT’nin “ajans” haberleri, adeta nefesler tutularak dinlenirdi.

Kahvelere gazeteyi ara sıra memurlar getirirlerdi. Okuduktan sonra başkalarının okuması için orada bırakırlardı. Okur-yazar oranı düşük olduğu için gazeteyi pek az kişi, bazen de çevredekiler de bilgilensin diye yüksek sesle okurlardı. Gazeteler, basıldıktan ancak 2-3 gün sonra Elaziz’e ulaşır, Elaziz’den ötesine ulaşması ise en az bir haftayı bulurdu.

Kerkük-Musul’dan Prenses Süreyya’ya

Konuşulan ülke meselelerinin önemli bir kısmını 1925’de yaşanan Şeyh Sait İsyanı ve bu isyanın sonuçları, isyancıların halka ibret olsun diye Elaziz’in cadde ve meydanlarında gerçekleştirilen idamları oluştururdu. Bu isyan üzerine İsmet Paşa’nın 5 yıl süreyle uyguladığı Takrir-i Sükun uygulamasının lokal sertliği, milli sınırlarımız dışında bırakılan Kerkük ve Musul meseleleri tartışılır; buradaki Türkmenler, ekonomik bir değer olarak petrolden yoksun bırakılışımız anlatılır; radyoda bir Kerkük türküsü duyulduğu zaman gözler buğulanır, ağlamaklı olunurdu.

Kıbrıs’ta, Yunanistan’da, Bulgaristan’da ve Rusya’daki Türklerin durumu da dillerden düşmeyen “milli meseleler” arasında yer alıyordu; İran Şahı’nın Süreyya ile evlenmesi, dilden dile ballandırılarak anlatılırdı.

“Arap baba, Türkan Şoray’ı çarptı”

1937’de meydana gelen Dersim İsyanı olayı da kahvehane müdavimlerinin sohbet konuları arasında yer alırdı. Molla Mustafa Barzani’nin Kuzey Irak’taki çalışmaları, Türkiye sınırındaki faaliyetleri, Barzani’nin Rusya ile yakınlığı, eylemleri konuşulurdu.

Bingöl yöresindeki dağlarda bir dönem hüküm süren Eşkıya Yado’nun maceraları, Yığınkili Zülküf Efe’nin yiğitlikleri, Bugün Esat Kabaklı’nın okuduğu türküde yerini alan Sürsürülü Yolyemez Nazmi’nin kestiği delikanlılık raconları, Yamyam Musto’nun icraatları, Yemeniciler Çarşısı’ndan ilkokul çocuklarının Kur’an-ı Kerim öğreticisi Münir Baba’nın ibret dolu sözleri, gerektiğinde gündemdeki yerini hemen alırdı.

Güney Fay Hattında meydana gelen depremler yöre insanını yasa boğardı. Türkan Şoray’ın Harput’ta Cemo filmini çevirirken attan düşerek boynunu sakatlaması, halk arasında, “Arap Baba Türkan Şoray’ı çarptı” şeklinde yorumlanmıştı.

Şıra Pazarı’nda berberlik yapan Kara Molla da bu sohbetlerde unutulmazdı. Kara Molla, Elaziz’in lokman hekimiydi. Onun yaptığı “kara merhem” her türlü yaraya iyi gelirdi. Namını duymayan yoktu. Evlerde ve kahvehanelerde onun ismi merhemiyle birlikte anılırdı.

Halk ozanlarının yazdığı destanlar okunurdu; mahalli sanatçılar uzun hava ve türküler okurlardı.

“Başka partiden olana, kız yok”

Ankara’daki siyasi otorite ile muhalefet partisinin hareketleri, radyo haberleri aracılığıyla dalga dalga Anadolu kahvehanelerine yayılırdı. Halk, Ankara’daki siyasi çekişmesi, kendi kavgası gibi benimserdi. Siyasi çekişmeler, köylüler arasında ayrılıklar yaşanmasına, köylerin bölünmesine, köylerdeki kahvehane sayılarının artmasına neden olurdu.

Çekişme, Cumhuriyet Halk Partililer (CHP) ile Demokrat Partililer (DP) arasında giderek tırmandı. Önce kahvehanelerini ayıran köylüler, siyasi hoşgörü ortamından uzaklaştılar; kahvehaneleri siyasi bir üs gibi kullanmaya başladılar.

O dönemde, seçim çalışmaları ayrı kahvehanelerde, ayrı kollardan yürütülürdü. Farklı siyasi görüşe sahip kişiler, birbirlerinin yanında siyaset konuşmaktan kaçınırlardı. Babalar, karşı partiden olan aileye kızlarını gelin vermezlerdi. Köyde sevilen ve sayılan kişiler, siyasette önemli mihenk noktalarıydı. Onların siyasi eğilimleri ve yönlendirmeleri, köylüler üzerinde etkili olurdu.

Harput’daki Çınarlı parkın altında, Aksaray’daki (Yığınki) Derebeyi’nin Kahvesinde, İçme nahiyesindeki su başındaki kahvede ve diğer kahvehanelerde, her gün mevcut hükümetler düşürülür, yeni hükümetler kurulur, yeni atamalar yapılır, partili olmayan memurların sürgünleri çıkartılırdı. Bu muhabbetler kışın kahvehanenin yoğun sigara dumanı altında, yaz aylarında da kahvehanenin önündeki yaşlı çınar ağaçlarının altında ve temiz havada yapılırdı.

Elaziz’deki köy kahvehanelerinde her zaman siyaset olmazdı. Kimi zaman mahalle dedikoduları da yapılırdı. Herkes mahallede ne olup bittiğini akranları arasında bildiğince ortaya koyar, bunu yakın çevresiyle burada paylaşırdı.

Köy kahvehanelerinde siyasetten arta kalan zamanların büyükçe bir dilimi de çeşitli oyunlara ayrılırdı. En çok tavla, kağıt ve taş oynanırdı.

Elaziz’de kahvehane bulunan yerler

Köyler: Yolçatı, Hanköyü, Pıncırik, Şeyh Hacı, Hüseyinik, Mornik, Kesirik, Hırhırik, Yığınki, Sürsürü, Hoğu, Perçenç, Vertetil, Mollaköyü, Yenice.

İlçeler: Ağın, Baskil, Keban, Karakoçan, Maden, Palu, Sivrice.

Nahiyeler: Harput

Kahvehanelerin ünlü isimleri

Şeyh Hacılı İzzet (Şeyh Hacı) Mahalli Sanatçı; Yeniceli Kemal (Vertetil) Mahalli Sanatçı; Fahri Karakaya (Aksaray) Mahalli Sanatçı; Köğanklı Hafız Mustafa Süer (Aksaray) Mahalli Sanatçı

Elaziz’de köy odası ve okuma odası geleneği

1923-1973 yılları arasında geçen 50 yıllık dönemde Elazığ’ın 586 köyünden 57’sinde köy odası; 28’inde de okuma odası bulunduğunu yazılı kaynaklardan öğreniyoruz.

Köy odalarının yönetimi

Ağanın, şeyhin ve mollaların hakimiyetinin olmadığı köylerde, yabancı konukları ağırlamak, konaklamalarını sağlamak, konukseverlik göstermek amacıyla köy odaları kurulmuştu.

Köy odalarının yönetimi muhtar ve ihtiyar heyetinin yetkisindeydi. Köy öğretmeni ve köy imamının da bu odanın yönetiminde etkileri vardı. Ağalar ve şeyhler, köye gelen ziyaretçileri kendi konutlarında ağırladıkları için, ağa ve şeyhlerin bulunduğu köylerde, köy odalarına ihtiyaç duyulmamıştı.

Elazığ Valiliği’nin 1973’de “Cumhuriyetin 50. kuruluş yıldönümü” nedeniyle yayımladığı Elazığ İl Yıllığı’nda köy ve okuma odalarının bulunduğu köyler, şöyle sıralanıyor:

Köy odası bulunan köyler

Çatalçeşme, Akçakiraz, Sarılı, Yenikonak, Aydıncık, Çakmaközü, Çatalharman, Karataş, Kurtdere, Yenigün, İkizdemir, Hıdırbaba, Altınkuşak, Aydınlar, Esenkent, Muratçık, Yeniçubuk, Poyraz, Uzuntarla, Hacımustafaköy, Koçyolu, Alangören, Deliktaş, Habibuşağı, Kuşsarayı, Kadıköyü, Pınarlı, Tabanbükü, Aşağıkuluşağı, Okçular, Başyurt, Çan, Çatalelma, Gezin, Kavak, Saraybahçe, Alıncık, Başkaynak, Doğansu, Güneyköy, Kayapınar, Kösebayır, Soğukpınar, Akseki, Çevrimtaş, Doğanbağı, Kalaba

Okuma odası bulunan köyler

Çatalçeşme, Yazıkonak, Gölköy, Sakabaşı, Güntaşı, Hıdırbaba, Korukköy, Pirinçci, Yeniçubuk, Alpagut, Arındık, Çöteli, Kavakpınar, Pelteköy, Altınyuva, Samançay, Karoğlu, Resulkahya, Çiğdemlik, Kadıköyü, Konalga, Kumlutarla, Altınölçek, Çaybağı, Kacar, Gökdere, Dedeyolu, Mollaali

Elazığ dışında bölgede Gaziantep, Bitlis, Siirt, Malatya ve Bingöl illerindeki Köy Odası ve Okuma Odası sayıları ile toplam köy sayıları da şöyledir: 

Gaziantep

Köy sayısı: 599

Köy Odası: 11

Okuma Odası: 38

Bitlis

Köy sayısı: 265

Köy Odası: yok

Okuma Odası: yok

Siirt

Köy sayısı: 507

Köy Odası: 1 (Tillo)

Okuma Odası: yok

Malatya

Köy sayısı:500

Köy odası: 1 (Darende/Gürpınar)

Okuma odası: yok

Bingöl

Köy sayısı: 323

Köy odası: 3

Okuma odası: yok (MT/BB)

Kaynaklar:

* Hafız Mustafa SÜER - Musiki Hocası-Vefat-1974;

* Bahattin Topal - Emekli Memur-Vefat-1981;

* H.Hüseyin Diken - Emekli Yemenici-Vefat-1980;

* M.Ali Güler - Emekli Kahveci-Vefat-1971;

* Nureddin Memişoğlu - Emekli İşçi-Vefat-1997;

* Ahmet Sonsöz - Emekli Nakliye Md.-Vefat-1995

* Elazığ İl Yıllığı, Bingöl Matbaası, 1967-Elazığ

* Elazığ İl Yıllığı, Bingöl Matbaası, 1973-Elazığ

* Bingöl İl Yıllığı, Pars Matbaası, 1973-Ankara

* Malatya İl Yıllığı, Pars Matbaası, 1973-Ankara

* Siirt İl Yıllığı, Ajans-Türk Matbaası, 1973-Ankara

* Bitlis İl Yıllığı, Çam Matbaası, 1973-Ankara

* Gaziantep İl Yıllığı, Nur Ofset Matbaası, 1973-Ankara