Selma Gürkan: En karanlık anda bile ışık yol buluyor

Fotoğraflar: bbc ve Evrensel

“Biz Mamak’ta 12 Eylül koşullarını yaşarken Diyarbakır’ı Metris’i pek bilmiyorduk. Ancak özellikle Diyarbakır’da yaşanan vahşetleri öğrendiğimde Mamak Askeri Cezaevi’nde yaşananları anlatmak bana hep biraz zul geldi.

“Bu vesileyle Gültan Kışanak şahsında kadın tutsaklar başta olmak üzere Diyarbakır’ı yaşayanları saygıyla yad ediyorum…”

12 Eylül 1980 askeri darbesi döneminde yüzlerce kadın, gözaltına alındı, tutuklandı, işkence gördü.

O kadınlardan biri de EMEP Genel Başkan Yardımcısı Selma Gürkan’dı.

12 Eylül’ü hapishanede liseli bir militan olarak karşılayan Gürkan, “12 Eylül’ü yaşamakla yaşamamak arasındaki fark nasıl olurdu kestiremiyordum. Ama şunu söyleyebilirim, koşulların sertliği kişilere de yansıyor. En zorlu koşullarda örneğin umudum hiç zayıflamaz” diyor.

Öğretmenlerin boykot kararı... 

12 Eylül’de siz aktif siyasette miydiniz? Biraz o günleri anlatır mısınız? Ülkede nasıl bir atmosfer vardı ve sizin özelinizde neler yaşanıyordu?

Evet, liseli hareketin içinde politik faaliyetlere dahil olmuştum. Toplumsal hareketin yüksek olduğu bir süreçti. İşçi direnişlerinin,köylü mücadelesinin, gecekondularda halkın hak taleplerinin, gençlik hareketinin mücadele ivmesinin yüksek olduğu bir dönemdi diyebiliriz. Aynı zamanda mücadelenin siyasallaştığı, halkın politik eğilimlerinin arttığı, liselere, ortaokullara kadar gençliğin politikleştiği bir dönemi konuşuyoruz.

Diğer taraftan yükselen mücadeleyi durdurmak, daha fazla ilerlemesini engellemek için sol sağ ayrımı üzerinden, özellikle gençlik içinde ayrışma ve çatışmanın körüklendiği, 1 Mayıs 77, Maraş, Çorum, Sivas katliamları, aydınlar, gazeteciler, siyasetçiler dahil muhtelif siyasi cinayetlerin işlendiği kontra faaliyetlerin sıradan bir devlet faaliyeti haline geldiği bir dönemdi aynı zamanda.

78 Aralık ayında, Maraş Katliamından sonra Ankara başta olmak üzere bazı illerde sıkıyönetim ilan edilmişti. Öğretmenler Maraş Katliamını ve baskıları ve siyasi cinayetleri protesto ederek boykot kararı almıştı, biz liselilerde öğretmenlerimizin boykot kararını destekledik.

Sıkıyönetim nedeniyle bu boykotlar sonrası ben ilk gözaltı ve askeri cezaevi deneyimini 18 yaşıma birkaç kala yaşadım. Sıkıyönetime rağmen boykotlar yüzde yüze yakın gerçekleşmişti. Kimi liselerde, üniversitelerde okul işgallerine varan protesto eylemleri gerçekleştirilmişti.

"Gözaltılar rutin olmuştu"

Tutuklanma sürecinizi anlatır mısınız?

12 Eylül sürecinde 1,5 yıl cezaevinde kaldım. 80 Ağustos’unun ortasında gözaltına alındım ve 6-7 günlük işkenceli gözaltı sonrası tutuklanmıştım.

Aslında 12 Eylül’ün hazırlıkları 80 yılının ortalarında hissedilmeye başlanmıştı. Tabi biz bu hissiyatı sonuç üzerinden değerlendiriyoruz, o zaman geleni hissetmiştik ama sonuçlarının bu kadar ağır olacağı bir darbenin geleceğine dair bir öngörü değildi. Siyasi atmosferde ve devlet uygulamalarında bir değişiklik izleniyordu ama adı tam olarak konulamamıştı. İlk tutukluğum Maraş Katliamı’nı protesto nedeniyle 79 Ocak ayında gerçekleşmişti.

Askeri cezaevi olması sebebiyle ilk şoku yaşamıştık ve cezaevi yeni açıldığı için neredeyse ilk kullananlar biz olduk. Koca koğuşta 6-7 kadındık ve bu ilk tutukluluk 15 gün sürmüştü.

O dönem için çok örselenmeden çıkmıştık. Sonrası zaten rutin oldu. Her eylemden sonra gözaltı ve tutuklamalar söz konusu olabiliyordu, hatta asker tıraşıyla gezen genç doluydu Kızılay semti. Çünkü gözaltı için askeri cezaevine alınan erkekler girişte asker tıraşı yapılıyordu. Mamak’tan çıkan erkekler zaten hemen belli oluyordu.

Hapishanedeki ilk akşamınızı hatırlıyor musunuz?

Bizden önce Altındağ’dan 4-5 genç kadın getirilmişti ve 79 Ocak başında bizim liseden boykot sonrası gözaltına alınan 3 kadın arkadaşla birlikte 7-8 kişi olmuştuk.

Bizden önce gelenler aslında koğuşu açmıştı ve ilk akşam biraz tanışma ve birkaç günlük deneyimi olan arkadaşlardan deneyim paylaşma olarak geçmişti. Özel olarak ilk gün fotoğrafı yok aklımda, belki de dönemin özelliği olarak her durumu içselleştirmişiz.

"Her gün dayak ve işkence vardı"

Sonraki süreç, yani hapishane günlerinde nelere tanık oldunuz?

Ben tutuklandıktan birkaç gün sonra 12 Eylül provası olarak adlandırdığımız 28 Ağustos operasyonu gerçekleşmişti. Kayseri’den ve sanırım Bolu’dan getirilen özel komando birlikleri A Blokta erkek koğuşlarına saldırarak tüm tutukluları ağır işkenceden geçirmişlerdi ve bu saldırıda Mustafa Yalçın isimli tutuklu yaşamını yitirmişti.

Askeri eğitimlerle sistematik işkence, nazari eğitim dedikleri ideolojik olarak tutukluları teslim alma faaliyetleri, 24 saat süren dayak sesleri, askeri komut sesleri, dayaklı hücre tecritleri günlük Mamak cezaevi uygulamaları haline gelmişti.

Biz kadın tutuklular askeri eğitimlere onların koyduğu nizamla katılmadığımız, reddettiğimiz için, her sayım sonrası “sondur komutanım” demediğimiz, istiklal marşını okumadığımız için her gün dayak faslını yaşıyorduk. Genel arama bahanesiyle dayak ve işkence, kışın Ankara ayazında sabahın 3’ünde, 4’ünde tutukluları dışarı çıkararak arama yapma yine dönemin Mamak rutinlerinden sayılabilir. 

"Kadın arkadaşımızın etrafında kilitlendik"

Mamak Hapishanesi'ndeki kadınlar arasındaki dayanışma ve direniş nasıldı?

12 Eylül’ün ilk dönemleri aslında olanı anlamaya çalışmakla geçti. Sonrasında uygulamalara karşı nelerin yapılabileceğine, itirazların hangi gerekçelerle ve nasıl yapılacağına dair komünler arası tartışmalar yürütüldü. İlk olarak askeri eğitimlerin asker olmadığımız için reddedebileceğimiz fikriyle itirazlarımızı buradan başlattık. Yeni her uygulamada komünler hem kendi içinde hem de komünler arası tartışmalarla yol haritası belirleniyordu.

7-8 aylık günlük dayak postalarından, gazete, kantin, havalandırma ve görüş yasaklarından sonra ilk açlık grevi 81 Temmuz ayında gerçekleştirildi ve daha köklü direnişlerle birlikte baskı ve şiddetin dozajının da arttığı bir dönem oldu. Yasaklar, dayak, hücre, tabutluk akla gelecek her uygulamayı denedi cezaevi yönetimi.

Kadınlar arasında sağlanan dayanışma da çok önemliydi. Tutuklu kadınların yeni operasyonlarda sorgu için emniyete alma girişimlerine karşı, sonucu ve bedeli ne olursa olsun istenilen kadın arkadaşı vermemek üzere etrafında kenetlenerek korumaya aldığımızı hatırlıyorum. Bu müthiş bir direniş ve dayanışma örneğiydi mesela.

50-60 kadınsınız, bir tabur asker var, fiziki gücünüzün yetmeyeceğini, böyle bir direnişin sonunda başınıza gelecekleri biliyorsunuz ama yine de sorgu için polis merkezine alınma istenen kadın arkadaşın etrafında kenetleniyorsunuz. Bu direniş zinciri umudu diri, onuru dik tutan bir tutumdu aslında

Bir kadın olarak bu direnme gücünü nasıl buluyordunuz?

Elbette korkularımız vardı. Sonuçta her birimiz çok genç ve deneyimsizdik. Ama hangi davadan olursak olalım kadınların kendi arasında sağladığı dayanışma ve birliktelik, politik bilinçle ve kararlılıkla birleşerek cezaevi sürecinde ve sonrasında ayakta kalmamızı sağladı diye düşünüyorum. O dönemdeki pek çok kadın arkadaş bugün ya doğrudan bir örgütlülük içinde mücadele ediyor ya da demokrasi ve özgürlükler mücadelesinin bir ucundan tutuyor.

O günlerde tanık olduklarınız sizi "bugünkü Selma Gürkan yaptı" diyebilir miyiz?

Elbette, bugün ne kadar gelişkin ve ileri yanımız varsa bu bireysel bir başarı değildir, yaşanmışlıkların biriktirdiği deneyimlerin toplamıdır, örgütlü mücadelenin ve kolektif aklın olanaklarıyla bugünümüzü yaşıyoruz. 

Size o günlerden ne gibi özellikler kaldı? Yani 12 Eylül’ü yaşamayan bir Selma Gürkan ile yaşayan Selma Gürkan arasında ne gibi farklılıklar olurdu?

12 Eylül’ü yaşamakla yaşamamak arasındaki fark nasıl olurdu kestiremiyordum. Ama şunu söyleyebilirim, koşulların sertliği kişilere de yansıyor. En zorlu koşullarda örneğin umudum hiç zayıflamaz.

Çünkü bilirim ki en karanlık ortamda bile ışık yol bulup çıkacaktır. Bu tek başına kişisel dirençle açıklanamaz, toplumsal mücadele, sınıf mücadelesi sabır işidir, bilinç işidir. Tabi bir de o gençlik yıllarında farklı görüşlere karşı keskinken, 12 Eylül koşulları tahammülü de gerekli hatta zorunlu kıldı.

"Kaktüsler Susuz da Yaşar"

Bugünlerden o günlere bakınca kendi iç muhasebenizde neler hissediyorsunuz?

Politik mücadelenin yüksek aynı zamanda ayrışmaların da keskin olduğu, çok genç yaşta mücadelenin ve sorumlulukların üstlenildiği dönemin kadroları ve militanlarıydık. Düzeyi farklı olsa da sol sekterlik hepimizi öyle ya da böyle etkiliyordu.  Bu yanı törpülemek biraz zaman aldı tabi.  

Bugünler yaşanmasın diye aslında siz o günlerde mücadele ettiniz ve bugün gelinen nokta kimi zaman “12 Eylül” gibi yorumlanıyor. Siz bu konuda ne düşünüyorsunuz?

AKP hükümetinin ekonomi, iç ve dış politikaları 12 Eylül darbesinin hedefleri, felsefesi ve ideolojisi ile gayet uyumlu olarak ve büyük bir ustalıkla uygulanmaktadır.

AKP iktidarı neoliberal politikalarla, özelleştirmelerle, baskı ve şiddet politikalarıyla, toplumsal muhalefeti ezme, işçi sınıfının örgütlü gücünü dağıtma uygulamalarıyla, siyasal gericiliğiyle 12 Eylül’den kalan eksiklikleri tamamlamaya çalışıyor.  12 Eylül’ün 41 yıl sonra güncelliği devam ediyorsa işte ruhunun bugün AKP iktidarının politikalarında vücut bulmasındandır.

O dönemdeki arkadaşlarınızla halen görüşüyor musunuz? Neler hissediyorsunuz?

Evet Mamak askeri cezaevine atıfla Mamak’lı kadınlar olarak dönem dönem bir araya geliyoruz. Bilginiz vardır, kolektif olarak 12 Eylül’ün ekonomi politiğini ortaya koyan ve o süreci bütün yönleriyle anlatan “Kaktüsler Susus da Yaşar” kitabını kolektif bir çalışmayla çıkardık. Bu buluşmaların hepimize her yönüyle iyi geldiğini söyleyebilirim. Buluşmalarımız salt bir geçmişi yad etme üzerine olmuyor, bugünü de paylaşıyoruz elbette.

Son olarak ne eklemek istersiniz?

Biz Mamak’ta 12 Eylül koşullarını yaşarken Diyarbakır’ı Metris’i pek bilmiyorduk. Ancak özellikle Diyarbakır’da yaşanan vahşetleri öğrendiğimde Mamak askeri cezaevinde yaşananları anlatmak bana hep biraz zul geldi.

Bunu yaşadıklarımızı paylaşmayalım diye söylemiyorum, elbette nerede bir hak ihlali yaşandıysa ortaya çıkarılmalı, anlatılmalı, sadece yaşanan vahşetin boyutuyla ilgili kişisel olarak hissettiğimdir. Bu vesileyle Gültan Kışanak şahsında kadın tutsaklar başta olmak üzere Diyarbakır’ı yaşayanları saygıyla yad ediyorum. 

* Selma Gürkan, hapishane görüşünde.

12 Eylül’ün karanlığını dağıtan güç yine işçi sınıfı, gençlik ve kadın hareketi, Kürt halkının eşit haklar talebiyle yükselttiği demokrasi mücadelesi olmuştur, 12 Eylül karanlığının bugünkü koridoru olan AKP iktidarının baskı yönetimini, siyasal gericiliğini, çatışmacı ve ayrıştırıcı politikalarını geriletecek olan güç de bu güçtür işte. Mücadelenin gücüyle yine kazanacağımızı düşünüyorum.

TIKLAYIN - Mamak'tan bir asker anlatıyor: "Benim Askerlik Arkadaşlarım Sizlerdiniz"

TIKLAYIN - 12 Eylül Askeri Darbesi: Dövüşerek kaybetmenin tarihi

TIKLAYIN - "AKP, 12 Eylül faşizminin revizyondan geçmiş versiyonu"

 (EMK)