İnsan Hakları Savunucusu Kimdir, Ne Yapar?

İstanbul, Büyükada’da gözaltına alınan 10 insan hakları savunucusu, toplam 14 gün gözaltında tutulacak. Bu arada iktidara yakın medya, hak savunucularına “ajan” gibi çeşitli ithamlarda bulunup, daha kendileri bile neyle suçlandıklarını öğrenmeden “suçlu” ilan etti.

Türkiye’de ve dünyada insan hakları savunucuları sık sık hedef gösteriliyor, soruşturma, dava hatta cinayetle karşı karşıya kalıyorken, insan hakları savunucusunun kim olduğunu ve ne iş yaptığını derledik.

TIKLAYIN - BÜYÜKADA'DA GÖZALTINA ALINAN HAK SAVUNUCULARI KİMDİR

“İnsan hakları savunucusu” ne demek?

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nin internet sitesindeki bilgiye göre, “insan hakları savunucusu”, bireysel ya da örgütlü olarak insan haklarını desteklemek ya da korumak üzere çalışan kişi.

İnsan Hakları Derneği’nin (İHD) sitesindeki bilgiye göre de, “insan hakları savunucusu” terimi İnsan Hakları Savunucularının Korunması Bildirgesi’nin 1988 yılında Paris’te kabulüyle yaygınlaştı.

İnsan hakları savunucuları yaptıkları çalışmalarla ve eylemleriyle tanımlanırlar.

İnsan Hakları Savunucuları Bildirgesi’ne göre de hak savunucusu, “insan haklarına, insanların ve kişilerin temel özgürlüklerine yönelik bütün ihlallerin fiilen ortadan kaldırılmasına katkıda bulunan kişiler, gruplar ve derneklerdir.”

Hak savunucusunun hedefi nedir?

İnsan hakları savunucusu olmak isteyen kişi, kişiler veya gruplar adına herhangi bir insan hakkını veya haklarını konu alarak harekete geçebilir.

İnsan hakları savunucuları, sivil ve siyasal hakların yaygınlaştırılmasını ve korunmasını, bu arada ekonomik, sosyal ve kültürel hakların geliştirilmesini, korunmasını ve yaşama geçirilmesini hedefler.

Kim insan hakları savunucusu olabilir?

İnsan hakları savunucuları, dünyanın en büyük kentlerinde, hükümetler arası kuruluşlardan kendi yerel topluluklarında çalışan kişilere kadar insan haklarının gelişmesi ve gözetilmesi için çalışan herhangi bir kişi veya grup olabilir.

Savunucular herhangi bir cinsiyetten, yaştan, dünyanın herhangi bir bölgesinden, her meslekten veya etnik gruptan olabilir.

İnsan hakları savunucuları ne yapar?

İnsan hakları savunucuları insan haklarıyla ilgili herhangi bir duyarlılığı gündeme alabilirler.

Örneğin, yargısız infaz, işkence, keyfi tutuklama ve gözaltı, ayrımcılık, işsizlik sorunları, zorla yerinden etme, sağlık hizmetlerine erişim, engelli hakları, zehirli atıklar ve çevreye etkileri…

Kimi durumlarda da belirli nüfus kesimlerinin hakları ön plandadır. Örneğin, kadınlar, çocuklar, engelliler, yerli halklar, LGBTİ bireyler, mülteciler, azınlıklar, dini azınlıkların haklarının savunusu da söz konusu olabilir.

İnsan hakları savunucuları dünyanın her yerinde çalışma yürütürler. Ancak insan hakları savunucularının çoğunluğu kendi topluluklarında ve ülkelerinde insan haklarına saygıyı sağlamak üzere yerel veya ulusal ölçekte çalışmalarını sürdürüyor.

Nerede ve nasıl faaliyet gösterirler?

İnsan hakları savunucuları insan haklarının savunulması için ücretli ya da gönüllü çalışanları yoluyla profesyonel faaliyetler gerçekleştirirler. İnsan hakları örgütleri sınırlı fonlara sahip oldukları için faaliyetlerinin çoğu gönüllü olarak gerçekleştirilir.

Bu kapsamda insan hakları savunucuları, insan haklarının korunması ve yaygınlaştırılması amacıyla ulusal insan hakları kurumları, insan hakları ombudsmanı, insan hakları avukatlarıyla birlikte insan haklarının izlenmesi ve raporlanması gibi günlük faaliyetler düzenler.

Hak savunucularının hakları nedir?

İnsan Hakları Savunucularının Korunması Bildirgesi’nde hak savunucusunun hakları özetle şöyle açıklanır:

“Madde 5: İnsan haklarını ve temel özgürlükleri geliştirmek ve korumak amacıyla herkesin, bireysel olarak ve başkalarıyla birlikte, ulusal ve uluslararası düzeyde;

a) Barışçıl biçimde bir araya gelmek veya toplantı yapmak;

b) Hükümet dışı kuruluşlar, dernekler veya gruplar kurmak, bunlara üye olarak girmek ve katılmak;

c) Hükümet dışı veya hükümetlerarası kuruluşlarla ilişki kurmak hakkı vardır.”

“Madde 6: Herkesin, bireysel olarak ve başkalarıyla birlikte,

a) Yasamaya, yargıya ve yönetime ilişkin ulusal sistemler içinde, hakların ve özgürlüklerin gerçekleştirilmesine olanak verecek tarzda bunlara ulaşma dahil tüm insan hakları ve temel öz-gürlüklere ilişkin bilgileri elde etmek, araştırmak, almak kabul etmek ve muhafaza etmek;

b) İnsan haklarına ilişkin belgeler ile uygulanabilir uluslararası diğer belgelere uygun olarak tüm insan haklarına ve temel özgürlüklere ilişkin düşünceleri, haberleri ve bilgileri yayınlamak, başkalarına iletmek veya özgürce yaymak;

c) İnsan haklarına ve temel özgürlüklere hem hukuksal olarak hem de pratikte uyulması yönünde inceleme, araştırma, saptama, değerlendirme, bu yollar ve diğer uygun yollarla kamunun dikkatini bu sorun üzerine çekme hakkı vardır.”

Devletin yükümlülüğü nedir? 

İnsan Hakları Savunucularının Korunmasına İlişkin Kılavuz İlkeler’e göre de devletin hak savunucularını koruma yükümlüğü vardır:

“İnsan hakları savunucularının korunmasında esas sorumluluk devlete aittir. Devletlerin insan hakları savunucularının haklarına ilişkin pozitif ve negatif yükümlülükleri vardır. İnsan haklarına saygı gösterme, bu hakları koruma ve hayata geçirme konusunda devletlere yükümlülük getiren uluslararası hukuk kapsamındaki görevleri doğrultusunda, devletler:

a) insan hakları alanında yürüttükleri çalışmalardan dolayı insan hakları savunucularının haklarını ihlal eden her türlü eylemlerden kaçınmalı;

b) insan hakları alanında yürüttükleri çalışmalardan dolayı insan hakları savunucularını üçüncü tarafların ihlallerine karşı korumalı ve bu korumayı sağlarken gereken özeni ve usulleri gözetmeli;

c) İnsan hakları savunucularının, insan haklarını savunma hakkı da dâhil olmak üzere, haklarının tam anlamıyla hayata geçirilebilmesini desteklemek için proaktif adımlar atmalıdır.”

BM İnsan Hakları Savunucuları Bildirgesi de insan hakları savunucularının korunması sorumluluğunun öncelikli olarak devlette olduğunu vurgular.

İnsan hakları savunucularının karşılaştıkları engeller nedir?

Dünyanın neresinde olursa olsun insan hakları savunucuları her türlü insan hakları ihlaline barışçıl ve etkin biçimde karşı çıkma, ihlaller meydana geldiğinde bunları açığa çıkarma ve ihlal mağdurlarına destek verme hakkına sahiptir.

Dünyanın dört bir yanından insan hakları savunucularına dair tüm raporlar işkence, zorla kaybetme, cinayet, tehdit, soygun, ofislere zorla girme, taciz, yasadışı/keyfi tutuklama, istihbarat ve takip faaliyetlerine maruz kalma gibi konulardaki öyküleri ortaya çıkarıyor.

İHD’nin İnsan Hakları Savunucularının Kendi Kaynaklarıyla Güçlendirilmesi Projesi’nde yer alan bilgiye göre, gündelik çalışmalarında insan hakları savunucuları olağanüstü baskı ve tehlikeye maruz kalıyor ve hakları çoğunlukla ihlal ediliyor.

“İnsanların hakları uluslararası hukukta güvence altına alınmasına rağmen, gerçekleşmelerini sağlamak için çalışmak ve hakları ihlal edilenlerin vakalarını ele almak birçok ülkede tehlikeli bir iş olabilir. İnsan hakları savunucuları genellikle sıradan insanlar ve devletin kontrolsüz gücü arasında duran tek güçtür.”

“Yapılan görüşmelerde daha çok ortaya çıkan sorunlar: Ekonomik zorluklar, baskıcı hukuk rejimi, karalama, bilgiye erişim yetersizliği, yıpranmış olmak, kişisel güvenliğin risk altında olması.”

* Kaynaklar: Evrensel Olarak Kabul Edilmiş İnsan hakları ve Temel özgürlüklerin Korunması ve Yaygınlaştırılması için Kişilerin, Grupların ve Toplumsal organların Haklar ve Sorumluluklarına ilişkin Bildirge (İnsan Hakları Savunucularının Korunması Bildirgesi), İnsan Hakları Savunucularının Korunmasına İlişkin Kılavuz İlkeler, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, İnsan Hakları Derneği.