Doğu Avrupa'da ifade özgürlüğüne yönelik tehditler, Azerbaycan'da savunucular lehine kazanımlar

Fotoğraf: İtalya'da Belarus'da ifade özgürlüğü mücadelesine destek gösterisi/ IFEX

Temmuz 2023'te Avrupa ve Orta Asya: IFEX Bölge Editörü Cathal Sheerin'in IFEX üye raporlarına ve bölgeden gelen haberlere dayalı olarak hazırladığı Avrupa ve Orta Asya'da ifade özgürlüğünün genel görünüş özetinde, Temmuz'da bianet editörlerini hedef alan kovuşturmalar da gündemdeydi. 

Türkiye: bianet editörleri hedef alındı

Temmuz'da Türkiye'de iki bianet.org editörü yalnızca ifade özgürlüğü haklarını kullandıkları için hedef alındı.

bianet İnsan Hakları Editörü Ayça Söylemez'e 2020'de BirGün gazetesinde yazdığı bir yazı nedeniyle "terörle mücadele görevlilerini hedef gösterdiği" iddiasıyla 27 Temmuz'da, şimdi Adalet Bakan Yardımcısı olan yargıcın o tarihte başkanı olduğu mahkemede yargılanan gazeteci ve siyasetçilerin davalarına ilişkin yazısından ötürü dava açıldı. Söylemez suçlu bulunursa üç yıla kadar hapis cezası alabilir. 

25 Temmuz'da Fırat Can Arslan, bir twitter paylaşımı nedeniyle gözaltına alındı, bu mesajı retweet ettikleri için Sibel Yükler, Delal Akyüz, Evrim Deniz'in yanısıra bianet Kadın ve LGBTİ+ Hakları editörü Evrim Kepenek de gözaltına alındı. Arslan'ın paylaşımıyla 18 Kürt medya çalışanına yönelik olarak yürütülen yüksek profilli bir davaya bakan mahkemenin yargıçlarından birinin iddianameyi hazırlayan savcıyla evli olduğu ortaya çıktı. Beş gazetecinin "terörle mücadele görevinde bulunan bir kamu görevlisini ifşa etmek, yayınlamak ve hedef göstermek" suçlarından soruşturma altında oldukları bildirildi. Cezaevine konulan Arslan dışında hepsi kısa bir süre sonra serbest bırakıldı. bianet editörü Kepenek'e yurt dışı seyahat yasağı getirildi; mahkeme Arslan'ın tweet'ine erişimi engelledi.

Temmuz'da 18 Kürt medya çalışanının bu yargılamaya konu olan davasında sevindirici bir gelişme yaşandı: Tutuklu bulunan 15 kişi tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakıldı. Mahkemeye çıkana kadar tutuklu olarak 13 ay geçirmişlerdi. 18 kişinin hepsi "terör suçlamaları"yla karşı karşıya.

Bu ay yayınlanan bir rapor da Türkiye'de çevrimiçi sansürün arttığını gösteriyordu. İfade Özgürlüğü Derneği'nin Engellenen Web araştırması, 2022'de 137.000 web adresinin erişime engellendiğini gösterdi. Bu, 2021'ye göre yüzde 28'lik bir artışa işaret eden bu rakam yeni bir rekor oluşturuyor. Araştırmaya göre kamu yararına olduğu değerlendirilen toplam 6 bin 528 haber "özel hayatın gizliliğini ihlal" iddiasıyla erişime kapatıldı. Şaşırtıcı bir şekilde, en çok hükümet yandaşı Sabah gazetesinin web sitesindeki haberler engellendi. 

Belarus: "Düşmanca davranışlara yanıt" 

1 Temmuz'da Başkan Lukashenka, yetkililerin medya üzerindeki denetimini genişleten bir yasa tasarısını yürürlüğe soktu. Devlet haber ajansı BelTA'ya göre, Kitle İletişim Kanunu'nda değişiklik yapan yasa "medya alanındaki ulusal çıkarları koruma mekanizmalarını iyileştirmenin yanı sıra Belarus'a karşı düşmanca eylemlere yanıt verme araçlarını genişletmeyi amaçlıyor."

Yasanın iptali çağrısında bulunan Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ), yasayı zaten yaygın olarak kullanılan baskıcı uygulamaların yasal alana taşınması olarak tanımladı. Yeni mevzuat, Enformasyon Bakanlığına yabancı bir devletin "düşmanca eylemlerine" misilleme olarak Belarus'ta yabancı medya faaliyetlerini yasaklama yetkisi veriyor; yabancı ve yerel haber sitelerini engellemenin temelini genişletiyor ve kurucusu veya sahibinin "aşırılık yanlısı" veya "terörist" faaliyetlere karışması halinde devletin bir medya kuruluşunun çalışma iznini kaldırmasına olanak veriyor. Son yıllarda, IFEX üyesi Belarus Gazeteciler Derneği (BAJ) gibi birçok bağımsız medya kuruluşu ve sivil toplum aktörü Belarus yönetimince "aşırılık yanlısı" veya "terörist" olarak tanımlandı.

Temmuz'da "aşırıcılık" suçlamasıyla hedef alınanlar arasında gazeteci Pavel Majeyka ve avukat Yuliya Yurhileviç de vardı. İkisi de Polonya merkezli Belsat TV kanalıyla bilgi paylaşımında bulundukları iddiasıyla "aşırılık yanlısı faaliyetleri teşvik etmek" suçundan altışar yıl hapis cezasına çarptırıldı. Belsat, 2021'de "aşırılık yanlısı" olarak ilan edildi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün (HRW) belirttiği üzere, Belsat ile paylaşıldığı iddia edilen bilgiler Belarus hükümetinin web sitelerinde zaten vardı ve Yurhileviç'in siyasi tutukluları savunmaya dönük çalışmalarıyla ve 2022'de barodan ihraç edilmesiyle ilgiliydi.

Ayın sonlarına doğru eski gazeteci Lariysa Şçiyrakova, "aşırılık yanlısı faaliyetlere yardım etmek" ve "Belarus'u itibarsızlaştırmak" suçlamalarıyla kapalı kapılar ardında yargılandı. Suçlu bulunduğu takdirde yedi yıla kadar hapis cezasına çarptırılma tehdidiyle karşı karşıya.

ARTICLE 19, Haziran'da Belarus yetkililerinin sivil toplumu bastırmak amacıyla "aşırıcılık karşıtı" yasaları kullanma pratiğine dikkat çekerek, Belarus İnsan Hakları Durumu Özel Raportörüne ortak bir başvuru yaptı.

Gelecek ay (9 Ağustos), Lukashenka'yı iktidara getiren, oylama sonucuna karşı bir halk protestosu dalgasını tetikleyen ve ifade özgürlüğü ve sivil toplum üzerinde sert baskıları tetikleyen tartışmalı cumhurbaşkanlığı seçiminin üçüncü yıldönümüne giriliyor. IFEX üyeleri ve diğer kuruluşlar bu yıldönümünü çeşitli şekillerde anacak. 2020 seçimlerinden bu yana Belarus'taki önemli gelişmelerin aylık değerlendirmeleri için IFEX'in Belarus kronolojisine göz atılabilir. 

Sivil alana ve ifade özgürlüğüne karşı yasalar 

Temmuz'da kaygı verici yasal gelişmelere yalnızca Belarus tanık olmadı. 

Uluslararası ve bölgesel protestolara rağmen, Bosna-Hersek'in Sırp çoğunluğun yönetimindeki Sırp Cumhuriyeti (SC) parçasında hakaret yeniden suç oldu. BM uzmanları, bunun ülkedeki ifade özgürlüğü ve sivil alan üzerinde oluşturduğu bariz riske işaret ederek SC'yi yasayı yürürlükten kaldırmaya çağırdılar.

Hırvatistan'da gazeteci grupları, bu ay kamuoyuna sızdırılan kısıtlayıcı bir Medya yasa tasarı taslağını güçlü bir biçimde eleştirdiler. Mevcut haliyle yasa tasarısına göre, gazeteciler fişlenecek, kaynaklarını baş editörlerine açıklamak zorunda olacaklar; medya sahipleri herhangi bir gerekçe göstermeden haber yayınlamayı reddedebilecekler, ancak bir gazetecinin esaslı bir neden göstermeden bir görevi reddetmesine izin verilmeyecek; devlet, abone esasına dayalı sitelere yalnızca yazılı medyanın çevrimiçi satış noktası olmaları kaydıyla destek sağlayacak ancak mahkemelerin ve savcılıkların çalışmalarını eleştiren gazeteciler ve medya çalışanları yasaklanacak.

Avrupa Gazeteciler Federasyonu (EFJ), yasa tasarısını "medyayı bastırma çabası" ve "Macaristan ve Polonya'da olduğu gibi kamu görevlilerinin medyayı ele geçirme girişimi" olarak nitelendirdi.

Rusya, Temmuz'da insan hakları ve sivil toplum konusunu kısıtlayıcı yasalar çıkarmayı sürdürdü. Ayın sonuna doğru, parlamentonun alt meclisindeki milletvekilleri, kayıt dışı yabancı STK'larla işbirliğini fiilen yasaklayan bir yasa tasarısını kabul ettiler. Yasayı ihlal etmenin cezaları, ilk suç için para cezasından başlayarak yinelenen suçlar için üç yıl hapis cezasına kadar çıkabiliyor. HRW, yasayı "Rus aktivistleri uluslararası meslektaşlarından daha da yalıtma ve onları giderek daha düşmanlaşan bir ortamda desteksiz kılma" girişimi olarak niteledi.

Rus hükümeti on yılı aşkın bir süredir LGBTQI+ bireylere zulmettikten sonra şimdi transları yasayla ortadan kaldırmaya kararlı görünüyor. Bu ay Başkan Putin, sağlık çalışanlarının "bir kişinin cinsiyet geçişine yönelik tıbbi müdahaleler yapmasını" ve resmi belgelerde bir kişinin cinsiyet geçişini yasaklayan yasayı imzaladı. Yasa aynı zamanda transların koruyucu veya evlat edinen ebeveyn olmalarını yasaklıyor ve eşlerden birinin halen "cinsiyet geçişi yapmış" olduğu evlilikleri iptal ediyor.

Rusya parlamentosunun alt kanadıysa "Rus devletinin çıkarları doğrultusunda işlenen suçlar" için dokunulmazlık getiren yasayı kabul etti. HRW'ye göre yasanın görünür amacı, Rus askerlerini, devlet görevlilerini ve paralı askerlerini Rus işgali altındaki Ukrayna'da işlenen insan hakları ihlallerinden sorumlu tutulmaktan korumak. Rus güçlerinin işgal altındaki bölgelerde sivillere işkence yaptığına, hukuka aykırı bir şekilde gözaltına aldığına ve zorla kaybettiğine ilişkin çok güçlü kanıtlar var. Kitlesel Enformasyon Enstitüsü'ne (IMI) göre, Rus ordusu da işgalin başlamasından bu yana Ukrayna'da medyaya karşı 524 suç işledi.

Hak savunuculuğuna kapı açan kazanımlar 

Kırgızistan'da, bir mahkemenin RFE/RL'nin Kırgızca Servisi'ni (Radio Azattyk) kapatma kararı Temmuz'da iptal edildi. Kapatma kararı, medya kuruluşunun geçtiğimiz yıl Kırgızistan-Tacikistan sınırında gerçekleşen çatışmaları gösteren bir videoyu kaldırmayı reddetmesi ve bunun da yetkililerin Ekim'de RFE/RL'nin web sitesini engellemesiyle sonuçlanması üzerine verildi. RFE/RL Başkan Vekili Dr Jeffrey Gedmin, savunuculuğun kapatılmasının IFEX üyelerinin de yer aldığı uluslararası topluluk tarafından iptalini övgüyle karşıladı.

Yine Temmuz'da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Azerbaycan'ın gazeteci ve insan hakları aktivisti Emin Hüseynov'un 2015'te cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle vatandaşlığından çıkarılmasının insan haklarını ihlal ettiğine karar verdi. Hüseynov'un vatandaşlığının iptali, uzun süren baskıların ardından gelmiş gazeteciyi sürgüne çıkmaya zorlamıştı. 2018'de IFEX, CPJ, International Media Support ve International Senior Lawyers Project, AİHM'ye Hüseynov'u destekleyen bir üçüncü taraf başvurusunda bulunmuşlardı. 

(AEK)