DENGE VE DENETLEME AĞI RAPORU
"Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi değil hiper-başkanlık"
294 sivil toplum örgütünün oluşturduğu Denge ve Denetleme Ağı, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nde yasama ve yürütmeyi ele alan bir rapor hazırladı. Rapora göre Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, yasamayı kanun yapma ve denetim yönünden işlevsizleştirirken, yürütmeyi aşırı güçlü kıldı.
Siyasi Partiler Kanunu’nda parti içi demokrasiyi güçlendirici reformlar yapılmadıkça, Partili Cumhurbaşkanlığı’nın yürütmenin yasama üzerindeki etkisini derinleştireceği ifade edilen raporda, yasama ve yürütme arasında demokratik denge ve denetleme ilişkisinin kurulamadığı, yeni sistemin giderek bir hiper-başkanlık sistemine dönüştüğü tespiti yapıldı.
"2021’e girerken Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi: Yasama ve Yürütme” başlıklı raporda, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin kabul edildiği 16 Nisan referandumundan bugüne kadar geçen sürede yasama ve yürütme alanında yaşanan sorunlar ele alındı, çözüm önerileri sunuldu.
Raporda, dünyadaki demokratik başkanlık sitemleri ile Türkiye’deki sistem arasındaki farklara dikkat çekilirken, “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, yürütmenin yetki alanının yasama alanını da kontrol edecek şekilde aşırı ölçüde genişlediği ve sert kuvvetler ayrılığı prensibinin yürütme lehine bozulduğu bir sistem olarak işlemektedir” denildi.
Yürütme aşırı güçlenirken, TBMM’nin hem yasa yapma hem de denetim yönünden işlevsizleşmesinin sistem tartışmalarını beraberinde getirdiği belirtilen raporda, bu nedenle muhalefetten gelen “Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem” önerilerinin uzun bir süre daha gündemdeki ağırlığını koruyacağı ifade edildi.
“Bütçe onayı By-Pass edildi”
Raporda özetle şu tespitlere yer verildi:
- Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin TBMM denetiminden muaf bırakılması ve yetki sınırlarının net tanımlanmaması, demokratik denge ve denetleme açısından sorunludur. Kararname yetkisi yasama erkinin kanun yapma yetkisinin önüne geçecek şekilde geniş kullanılmıştır.
- TBMM’nin etkin denge ve denetleme yapacak araçları yürütme lehine kısıtlanmıştır. TBMM’nin bütçeyi onaylamaması durumunda Cumhurbaşkanlığı’na bir önceki bütçeyle devam etme yetkisi verilmesi, demokratik başkanlık sistemlerinde yasamanın elinde önemli bir denge ve denetleme aracı olan bütçe onayı yetkisini etkisiz bırakmıştır.
“TBMM’nin denetleme araçları işlevsiz kaldı”
- TBMM’nin elindeki denetleme araçları incelendiğinde, yasama erkinin yürütmeyi etkin denetimi oldukça zorlaştırılmıştır.
- Milletvekillerine verilmiş olan cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı soru mekanizması sağlıklı işlememiştir. Bunda temel etken, soruların cevaplanmaması durumunda ilgili bakan ya da yardımcılara herhangi bir yaptırım tanımlanmamış olmasıdır.
- Meclis soruşturması gibi mekanizmalar, yüksek nitelikli çoğunluk kararına bağlanması nedeniyle işlevsiz kalmıştır.
“Denetleyici kurumlar da Cumhurbaşkanlığı’na bağlı”
- Siyasi Partiler Kanunu’nda parti-içi demokrasiyi güçlendirecek reformun yapılmamış olması ve Cumhurbaşkanı’nın kendi partisiyle devam eden liderlik ilişkisi yeni sistemi, yürütmenin yasama üzerinde son derece etkili olduğu ve iki erk arasında demokratik denge ve denetleme ilişkisinin kurulamadığı hiper-başkanlık sistemine yaklaştırmıştır.
- Cumhurbaşkanı’nın sınırsız atama yetkisi, düzenleyici ve denetleyici birçok kurumun Cumhurbaşkanı’na bağlanması sonucunu doğurmuştur.
“Liyakat ve kurumsallık seviyesi düştü”
- Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin birçoğu halihazırda çıkarılmış kararnameleri düzeltici nitelikte olmuştur. Bu noktada eski sistemde kanunların hazırlanmasında etkili olan ve personel seçimini liyakat ve uzmanlık temelinde yapan kurumlar ortadan kaldırılmış, bu personel başka alanlara kaydırılmıştır. Bunun sonucunda aşırı şekilde kişiselleşmiş ve kurumsallık seviyesi düşük bir yürütme erki ortaya çıkmıştır.
“TBMM onay merciine dönüştürüldü”
- Kanun yapma yönünden incelendiğinde, TBMM temelde kanunların etki analizlerinin komisyonlarda katılımcı müzakere süreçleriyle yapıldığı etkin kanun yapan bir kurum görüntüsü verememiştir. Demokratik açıdan oldukça sorunlu olan torba yasa uygulaması temel kanun yapma tekniği olarak kalmış, komisyonlar etkin çalıştırılmamış ve bu nedenlerden dolayı yasama organı kanunların onay mercii olmaktan öteye gidememiştir.
"Kararsız seçmen enflasyonu”
- Yeni sistemle partilerde merkezileşme eğilimi güçlenirken, vatandaşın partilere güveni düşük kaldı. “Kararsız seçmen” patlaması yaşandı.
- Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, referandum öncesi iddia edildiğinin aksine, siyasi kutuplaşmayı azaltıcı bir etki yaratmadı.
Tablolar:
● Kuvvetler ayrılığını ölçen Bretelsmann Dönüşüm Endeksi, Türkiye'de CHS'ne geçişle beraber bu alandaki zayıflamayı net şekilde ortaya koymaktadır.
● Siyasi parti örgütlerinin içerisinde parti liderlerinin etkisine bakıldığında Türkiye'de siyasi partilerin farklılaştığı görülüyor.
● Siyasi partilerin aday belirleme süreçlerine bakıldığında parti-içi demokrasi seviyesinin oldukça düşük kaldığı ve adayların parti merkezi ve parti lideri tarafından parti-içi demokratik mekanizmalar işletilmeden belirlendiği görülüyor.
● Yeni sisteme geçiş ve sonrasında yürütmenin hesap verebilirliği ve yasama organının yürütme erkini denetleme seviyesinde yeni sistemi savunanlar tarafından ortaya konulduğu gibi bir iyileşme yaşanmadı.
● Yeni sisteme geçmeden önce de siyasi olarak son derece kutuplaşmış bir siyasi iklime sahip olan Türkiye'de CHS siyasi rekabeti ve kutuplaşmayı sistemin savunucularının beklediği yönde yumuşatmadı.
(HA)