Cari Açık Büyüdü, “Kaynağı Belirsiz” Dolar da Arttı

Kaynağı belirsiz döviz meselesi

“Kaynağı belirsiz” olarak tanımlanan dolar rezervi 2002’den itibaren artış gösteriyor. Cari açık ise aynı dönemden itibaren açık verme eğilimi içinde.

Son yıllarda “net hata ve noksan” üzerine tartışmalar için ekonomist Mahfi Eğilmez, şu değerlendirmeyi yapmıştı:

Net hata ve noksan nedir ve nereden doğar?

Ödemeler dengesi tablolarında yer alan net hata ve noksan kalemi, kaynağı belirlenemeyen döviz giriş veya çıkışlarını ifade eder.

Ödemeler dengesi, toplamı sıfıra eşit bir dengedir.

Dış dünyadan mal ve hizmet satın alınır, gider yapılır ve dış dünyaya mal ve hizmet satılır, gelir sağlanır. Bu alım - satım ve gelir - giderin oluşturduğu dengeye cari denge denir.

Cari denge, açık vermişse finansman dengesinde bu açığın nasıl karşılandığı (borç, sermaye girişi, hisse senedi satışı vb) yer alır. Bu ikisi arasında bir tutarsızlık varsa bu fark net hata ve noksan kalemine yazılır. Net hata ve noksan kalemi kaynağı bilinmeyen bir döviz girişi veya çıkışı olduğu anlamına gelir.   

Net hata ve noksan kalemi, genel olarak, ölçüm hataları ve tablodaki verilerin eksik veya fazla derlenmesinden kaynaklanır. Net hata ve noksan kaleminin oluşmasının nedenleri arasında şunları sayabiliriz:

(1) Zaman uyumsuzlukları (İhraç edilmiş malın gidiş tarihiyle ihraç edilen mal karşılığında alınacak paranın gelişinin farklı dönemlerde olması gibi.)

(2) Beyan yanlışlıkları veya hataları (Gümrük beyanlarındaki eksikler ya da yanlışlar gibi.)

(3) Kayıt dışılıklar (Gelirlerin kayda girmemesi ya da finansmanın kayıt dışı olarak gerçekleştirilmesi gibi.)

(4) Anketlerdeki ölçüm hataları (Turizm gelirlerinin belirlenmesinde uygulanan anketlerin gerçeği tam olarak yansıtamaması gibi.)

Net hata ve noksan giderek artıyor

Türkiye’de son yıllarda ödemeler dengesinde yüksek miktarlı artı işaretli net hata ve noksan kalemi yer almakta ve miktarın yüksekliği basit bir takım hata ve eksiklerden daha farklı bir kayıt dışı döviz girişinin olduğu çağrışımını yapmaktadır. Bu konuda başta körfez ülkeleri olmak üzere çeşitli ülkelerden Türkiye’ye kayıt dışı döviz girdiği yönünde iddialar ileri sürülmektedir. Bu iddiaların doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanmış değildir.

Aşağıdaki grafiklerden ilkinde Türkiye’nin 1985’den bu yana cari dengesi  (kırmızı eğri), ikincisinde ise Türkiye’nin yine 1985’den bu yana ödemeler dengesinde oluşan net hata ve noksan kalemi (yeşil eğri) gösteriliyor (bu grafiklerin derlediği Merkez Bankası verileri de ekte yer alıyor.)  

İlk grafikte cari açığın 2001 öncesine göre ne kadar büyüdüğü net bir biçimde görülebiliyor. İkinci grafik ise net hata ve noksanın 2001 sonrasında adeta normal bir finansman kalemi haline gelerek cari açığın finansmanında önemli bir rol oynadığını ortaya koyuyor. Gerçekten de 2016 yılında 32,6 milyar Dolar tutarındaki cari açığın 22,3 milyar Dolarlık bölümü doğrudan yatırım, portföy yatırımı, diğer yatırımlar, 0,8 milyar Dolarlık kısmı rezervlerle finanse edilirken 11,1 milyar Dolarlık kısmı da kaynağı bilinmeyen net hata ve noksan kalemiyle finanse edilmiş bulunuyor.

Net hata ve noksanın kaynağı üzerine yaklaşımlar

Net hata ve noksan kalemi için standart bir miktar ya da orandan söz edilemez. Buna karşılık bu miktarın yüksekliği ve sürekli olarak aynı yönde gelişiyor olması kayıtların, ölçümlerin, hesapların ve anketlerin doğru olmadığı yönünde kuşkuları artırır.

Son yıllarda net hata ve noksanda ortaya çıkan yüksek miktarlı pozitif değerlerin Türkiye’ye farklı yollardan giren Körfez parası olduğu iddiaları ortaya atılmaktadır.

Bu iddianın karşısında ve yanında birer görüş var:

(1) Böyle bir giriş mümkün olamaz çünkü kimse kimseye babasının hayrına bedava para vermez.

(2) Bu girişler bedava değildir, karşılığı vardır.

İlk görüş için ek bir şey yazmaya gerek yok çünkü çok açık. Ama ikinci görüşü açıklamak gerekir. Diyelim ki USD/TL kuru 3,9 iken Türkiye’ye 1 milyar Dolar getirildi ve hemen TL’ye çevrilerek 3,9 milyar TL alındı. Bu para bir yandan gecelik faizde para kazanırken bir yandan da büyük bir döviz girişine yol açtığı için TL’nin USD karşısında değerlenmesini sağladı. Diyelim ki USD/TL kuru 3,55’e indiğinde bu para Dolara çevrildi. Bu işlemde 3,9 milyar TL 3,55 kurla çevrildiğinde 1.098 milyon Dolar eder. Doğal olarak bu çevirme sırasında USD/TL kuru da bir miktar yukarı gider ama 3,9’a kadar gitmez. Böylece parayı getiren 98 milyon Dolar kazanırken USD/TL kuru da 3,9’dan muhtemelen 3,60’lara gerilemiş olur (Doğal olarak burada basitleştirerek anlattığım bu iddia doğruysa bu işlemler tek seferde değil yavaş yavaş yapılarak piyasa regüle ediliyor olmalı.) Bu ikinci görüşün en zayıf noktası banka sisteminin devrede olmadığı bir ortamda (banka sistemi devrede olsa para kayda girer) bu kadar büyük paranın nasıl getirilebileceği meselesidir.

Bu iddiaların hangisi doğrudur bilinmiyor. Bilinen tek şey kimsenin kimseye babasının hayrına para vermeyeceğidir.

Yıllar

Net Hata ve Noksan

Cari Denge

1985

-837

-1.013

1986

-118

-1.465

1987

-506

-806

1988

515

1.596

1989

994

938

1990

-468

-2.625

1991

948

250

1992

-1.190

-974

1993

-2.162

-6.433

1994

1.832

2.631

1995

2.432

-2.339

1996

1.499

-2.437

1997

-987

-2.638

1998

-713

2.000

1999

1.302

-925

2000

-2.661

-9.920

2001

-2.127

3.760

2002

-758

-626

2003

4.489

-7.554

2004

838

-14.198

2005

1.495

-20.980

2006

-896

-31.168

2007

-315

-36.949

2008

1.966

-39.425

2009

2.314

-11.358

2010

-464

-44.616

2011

8.295

-74.402

2012

-927

-47.962

2013

1.577

-63.621

2014

2.040

-43.597

2015

10.198

-32.118

2016

11.069

-32.605