Büyük Buhran, Lenin'in yerine Stalin

Genetik ölçümlere göre, Homo Sapiens'e öncülük eden maymun soyu, yaklaşık 4,6 ila 6,2 milyon yıl önce modern insanın yaşayan en yakın akrabaları olan şempanze ve bonobolara öncülük eden soydan ayrılıyor. (şimdiye kadar tespit edilebilen bilimsel verilere göre.)

Anatomik olarak modern insanlar Afrika'da yaklaşık 300 bin yıl önce ortaya çıktı ve davranışsal çağdaşlığa aşağı yukarı 50 bin yıl önce ulaştı.

Ancak kayıtlı tarihe bakarsak son 100 yıllık zaman dilimi sık sık tarihi baştan yazan hızlı değişimlerle geçti. Bundan sonrası daha da hızlı gelişebilir.

Filmlerde bile artık yan hikaye olarak geçiren zombi kıyameti şu an dünyada yaşayan kuşaklar için bile aşırı derecede şaşırtıcı olmayabilir. Dünya tarihinin son 100 yılda yaşadıklarına baktığımız bir yazı dizisi hazırladık. 

Bugün, 1900'lerden başlayalım... 

İlk Dünya Savaşı: 9 milyon ölü

28 Temmuz 1914 tarihinde başladı, 11 Kasım 1918 tarihinde sona erdi. 

Savaşın tarafları, tüm insan gücü ve ekonomik kaynaklarını sahaya sürdü, bu sebeple siviller de en az savaşan askerler kadar cephedeymişçesine yaşadı.

Tüm ülkelerden 65 milyon 38 bin 810 askerin katıldığı savaş, arkasında resmi rakamlara göre toplam 8 milyon 556 bin 315 ölü, 21 milyon 219 bin 452 yaralı ve 7 milyon 750 bin 945 kayıp veya esir bıraktı. 

Birinci Dünya Savaşı ülkeler arasındaki sorunları çözümlememiş, ağır yaptırımlar içeren antlaşmaların sonucu olarak savaş sonrası gelişen aşırı milliyetçilik, yeni oluşan faşizm ve nasyonal sosyalizm gibi ideolojiler II. Dünya Savaşı'na zemin hazırlamıştır.

Einstein ve görelilik kuramı

Albert Einstein 1915'te kütleçekimin geometrik teorisi ve modern fizikte kütle çekiminin güncel açıklaması olan genel görelilik teoremini yayınladı.

Genel görelilik, uzayzaman eğriliğine maruz kalmış maddenin ve radyasyonun, enerjisi ve momentumuyla ilişkili. Buna rağmen, teorinin hala cevaplayamadığı soru işaretleri bulunuyor. 

Einstein'in teorisinin astrofiziğe kayda değer etkileri biliniyor.

Örneğin, büyük bir yıldızın ömrünün sonuna yaklaştığı bir zamanda içine çökerek karadelik oluşturduğuna işaret ediyor. 

Kadınlara oy hakkı

Amerika Birleşik Devletleri demokratik ilkeler altında kurulmuş olmasına rağmen, nüfusunun sadece bir kısmı - başlangıçta yalnızca 21 yaşın üzerindeki beyaz toprak sahibi erkekler- oy kullanabiliyordu.

Ancak, 1920'de 19. Anayasa değişikliği kabul edildikten sonra, kadınlar nihayet bir ses ve oy kullanma hakkını elde ettiler, özellikle Güney'de birçok Afrikalı Amerikalı kadın için ise oy hakkı mücadelesi henüz bitmemişti.

• NOT: Türkiye Cumhuriyeti tarihinde 1930 yılından itibaren çıkarılan bir dizi yasa ile önce Belediye seçimlerine katılma, sonra köylerde muhtar olma ve ihtiyar meclislerine seçilme hakkı tanınan kadınların milletvekili seçme ve seçilme hakları, 5 Aralık 1934'te Anayasa ve Seçim Kanunu'nda yapılan yasa değişikliği ile tanındı. Bu Türkiye'yi Avrupa'da kadınlara seçilme hakkı tanıyan ilk ülke yaptı. 

Çin'de komünistlerin yükselişi

Mao Zedong ve Kızıl Çin'in yükselişinin öncesinde Çin Komünist Partisi kuruldu ve üç hafta sonra Mao'nun katıldığı ilk Ulusal Kongresini toplandı. Çin Cumhuriyeti'nin Çin Halk Cumhuriyeti haline gelmesi ise 28 yıl daha alacaktı.

Bugün, Çin Komünist Partisi tarafından tek parti rejimiyle yönetilen ülke, özellikle Asya'da önemli bir bölgesel güç olmasının yanı sıra dünya ekonomisinde, teknolojisinde ve yeni iklim politikalarında oynadığı rolle potansiyel bir süper güç olarak görülüyor.  

Yanı sıra tek parti rejiminin insan hakları ihlalleri ve özellikle işçi hakları konusunda eleştirilen alan ülke, yakın zamanda tek çocuk politikasından vazgeçti. 

Büyük Kanto depremi

Tokyo-Yokohama depremi olarak da bilinen Büyük Kanto depremi, 1 Eylül 1923 günü öğle saatlerinde Richter ölçeğine göre 7.9 büyüklüğünde Japon anakarasını vurdu. 

Ölü sayısının 140 bin kişi olduğu tahmin ediliyor. 

Deprem, Sagami Körfezi'ndeki Atami'de yaklaşık 40 fit (12 metre) yüksekliğe ulaşan bir tsunamiye yol açtı ve orada da 60 kişi öldü.

Felaketin en önemli sonucu, yeniden inşa edilen Tokyo'nun modern bir metropol haline gelmesi oldu. 

Osmanlı İmparatorluğu yıkıldı

1299 yılında Osman Gazi'nin kurduğu, Orta Çağ'dan Yakın Çağ'a kadar varlığını sürdüren ve üç kıtaya yayılarak dünya tarihini çeşitli yönlerden etkileyen Osmanlı İmparatorluğu, 1922 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından saltanatın kaldırılması ile fiilen son buldu.

Türkiye Cumhuriyeti, 29 Ekim 1923'te ilan edildi. 

Lenin'den Stalin'e geçiş 

Vladimir Lenin'in 21 Ocak 1924'teki ölümünün ardından, Sovyetler Birliği'nin yeni lideri Joseph Stalin, hemen siyasi rakipleri temizlemeye başladı.

Bazıları basitçe farklı pozisyonlara taşınırken, diğerleri, örneğin Lenin'e yakın Lev Troçki gibi isimler sürgüne gönderildi.

Rusya'da yapılan bir ankette 20. yüzyılın en başarılı üçüncü lideri seçildi. Tarihin akışına etki eden önemli rolü dolayısıyla pek çok tarihçi ve yazarın üzerine araştırmalar yaptığı Stalin'in totaliter yönetimi geniş bir kesim tarafından kitlesel baskılar uygulamak, etnik temizlik, sürgünler, yüz binlerce infaz uygulamak ve milyonlarca insanın ölümü ile sonuçlanan kıtlıklara sebep olmak ve yönetmekle suçlandı.

Aralık 1965 tarihli gizli bir Sovyet içişleri bakanlığı raporuna göre, 1940-1953 arasında 46 bin kişi Moldova'dan, 61 bin kişi Belarus'tan, 571 bin kişi Ukrayna'dan, 119 bin kişi Litvanya'dan, 53 bin kişi Letonya'dan ve 33 bin kişi ise Estonya'dan sürgün edildi.

Evrim teorisi yasağı

Bir Tennessee lisesinde evrim teorisini öğrettikten sonra, eyalet fen bilgisi öğretmeni John Thomas Scopes'a dava açar çünkü eyalet kanunları İncil'deki inançlara aykırı olduğu için bu tür öğretimi yasaklar.

Duruşma, tanınmış Hıristiyan köktendinci ve eski başkan adayı William Jennings Bryan'ı ünlü avukat Clarence Darrow ile karşı karşıya getirdi.

Jüri, Scopes'a karşı karar vererek onu 100 dolar (2020 dolarında yaklaşık 1.498 dolar) para cezası ödemeye zorladı.

ABD Yüksek Mahkemesinin insanları evrimi öğrettikleri için cezalandıran yasaların Anayasa'nın birinci maddesini ihlal ettiğine karar vermesi için 43 yıl daha geçecekti.

Earhart Atlantik'i geçti

Amelia Earhart 1928'in Haziran ayında, Newfoundland'dan Galler'e Atlantik'i geçen bir uçağa pilotluk yapan ilk kadın oldu ve onu sayısız havacılık rekoru kıracak bir Amerikan ulusal kahramanı ve feminist ikonu yaptı.

Daha sonra, Hawaii'den ABD anakarasına tek başına uçan ilk kişi - erkek ya da kadın olarak başka bir rekor kırdı.

Earhart ve yardımcı pilotu Fred Noonan, 1937'de Earhart'ın dünyayı dolaşma girişimi sırasında Pasifik Okyanusu üzerinde kaybolacaktı.

Earhart'ın muhtemelen batı Pasifik Okyanusu'ndaki uzak Gardner Adası'ndaki bir kazadan sağ çıktıktan sonra tehlike sinyalleri göndermiş olabileceğini gösteren kanıtlar son yıllarda ortaya çıktı.

Wall Street çöktü

"Kükreyen Yirmiler" Ekim 1929'da, hisse senetlerinin düşüşe geçtiği ve Büyük Buhran'a katkıda bulunduğu Kara Salı günü durma noktasına geldi.

Aynı zamanda Great Crash (Büyük İflas) ve Stock Market Crash of 1929 (1929 Borsa Çöküşü) olarak da biliniyor.

Etkilerinin uzunluğu ve kapsamı açısından ABD tarihinin en yıkıcı borsa çöküşü oldu. 

Çöküş, tüm sanayileşmiş batı ülkelerine etki ederek 12 yıllık Büyük Depresyon döneminin başlangıcı oldu. Ve bu, Birleşik Devletler'de Amerikan II. Dünya Savaşı seferberliğinin başlangıcı olan 1941'in sonuna kadar sürdü.

Çoğu akademisyen ve ekonomi uzmanı 1929 Wall Street iflasını, boom and bust'ın (ani artış ve çöküş) teorilerinin bir parçasının tarihi gelişimi olarak görüyor.

"Ho Amca" Vietnam'da yükseliyor

On yıllar sonra ABD dış politikasında yankı uyandıracak bir olayda, Vietnamlı bağımsızlık savaşçısı Ho Chi Minh, Fransız sömürge işgalcilerini devirme çabasının bir parçası olarak Vietnam Komünist Partisi'ni kurdu.

Pek çok destekçisi tarafından bilindiği adıyla "Ho Amca", Çarlık otokrasisine karşı çıkan ve bu mücadele ile ülkesinin yabancı işgalcilerine karşı mücadele arasında paralellikler gören Rus Bolşeviklerinden ilham aldı.

Hitler, Almanya vatandaşı oldu

Adolf Hitler, Avusturya vatandaşlığından feragat etmesinden yedi yıl sonra, Nazi Partisi'nin bir üyesi olarak ona otomatik vatandaşlıkla gelen düşük seviyeli bir hükümet işine girdi. Bu onun siyasi kariyerinin yolunu açtı. 

Zaten tanınmış bir parti aktivisti olan Hitler'in 1932'de vatandaşlık statüsünü almasından Almanya'nın lideri olmasına sadece iki yıl gerekmişti.

Roosevelt, emekliliği getirdi

Büyük Buhran ile boğuşan Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Franklin Delano Roosevelt, 1935'te emeklilik maaşı olan ilk sosyal güvenlik açısından kapsamlı bir Güvenlik Yasası'nı imzaladı. 

Bu, tüm dünyada emeklilik güvencesinin öncüsü girişimlerden oldu. 

(PT) 

*YARIN: 1930'LARIN DEVAMI, 1940'LAR, 1950'LER...