Barışa Adanmış Bir Ömür: Jane Addams
Hauge'da Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa ülkelerinden gelen 1500 kadın kürsüde konuşan 55 yaşındaki yol arkadaşlarının öfkeli ve kararlı konuşmasını dinliyordu. Hepsi de, savaşı durdurmak, barış ve nihayetinde Uluslararası Barış ve Özgürlük için Kadın Derneği'ni kurmak için oradaydı.
Yıl, 1915, aylardan Mayıs. 1. Dünya Savaşı günleri...
Komünist, anarşist ve hain
Konuşan kadın, yani Amerikan basının "Komünist", "anarşist", "hain"; savaş karşıtlarının ise "enternasyonalist", "feminist", "adalet ve varış savunucusu" dediği Laura Jane Addams 1860'da Illinois-Cedarville'da doğmuştu, adaletsizlikle mücadele eden ve şiddet karşıtı bir aileden geliyordu.
Dokuz kardeşin sekizincisi olarak dünyaya gelen Jane'in babası yerel politik liderlerdendi, 16 yıl senato üyeliği yaptı ve iç savaşta subay olarak savaştı, Abraham Lincoln'un yakın arkadaşıydı..
Doğuştan bir bel kemiği rahatsızlığı olduğu için yaşı ilerledikçe fiziksel sorunları arttı. Ancak, bir bel kemiği ameliyatı geçirdikten sonra, harika bir kadın oldu.
Avrupa yolculuğuyla
Jane üniversiteyi bitirince, kendi sınıfından her genç kızın yaptığı gibi çıktığı Avrupa yolculuğundan öncekilerden farklı döndü, ufku açılmıştı. Döner dönmez, göçmenler için dayanışma merkezi, göçmeni çocuklar için ana okulu, aileler için açık öğretim gibi projelere başladı ve kısa sürede hepsini gerçekleştirdi.
Bu kadar da değil, artık fabrikalardaki çalışma koşullarından, grevlerin başarıya ulaşmasına her türlü adaletsizlik onun alanına giriyordu.
Tolstoy ile tanışınca
Ve, 1896'da "dünya barışı"yla ilgilenmesi şart olmuştu. Çünkü, o yıl Moskova dışındaki çiftliğinde Lev Tolstoy ile tanıştı. O sıra altmış sekizindeki "Savaş ve Barış"ın yazarı en açık sözlü pasifistlerden biri olarak yarı yaşındaki Amerikalıyı "şiddetten arınmışlık" üzerine görüşleriyle etkilemekte gecikmedi.
Tolstoy netti: "Şiddet ve militarizme dayandığı sürece hiçbir hükümetle işbirliği yapamam."
Addams, radikal savaş karşıtı görüşleri nedeniyle Ortodoks Kilisesi'nin aforoz ettiği Tolstoy kadar cesur olduğunu ilk kez 1898'de İspanya-Amerika savaşına karşı çıkarak gösterdi: "İnsan hayatını da, savaşı kuşattığımız kahramanlık ve hayranlığın aynısıyla kuşatırsak savaş imkansız olur diyebiliriz."
Barış ve Ekmek'te
1914, savaş karşıtları için adeta bir turnusol oldu. Pek çok pasifist ABD'nin İngiltere ve Fransa'nın yanında savaşa girmesinden yana tavır koyarken Jane ve küçük bir kadın grubu savaş karşıtı olarak ne yapacaklarını konuşmak üzere, 1914 sonbaharında, savaş başladıktan birkaç hafta sonra New York'ta buluştu.
Bunun elbette bir bedeli vardı; basın Jane'i hedef seçti, hakkında bir saldırı kampanyası düzenledi. Dahası, üyesi olduğu "Amerikan Devriminin Kızları"ndan ihraç edildi.
O, daha sonra Peace and Bread in Time of War (Savaş zamanında Barış ve Ekmek) kitabında, şöyle yazacaktı: "İnanıyoruz ki, hayatı besleme çabası ulusal sınırları aşmıştır. İnanıyoruz ki, amacına zor kullanarak ulaşmaya çalışan savaş, tüm insanlığı içermesi gereken işbirliği ve iyi niyet oluşumunu sadece durdurmakla kalmamış, aynı zamanda bozmuştur."
Aslında, 50 yıl önce, öncü feministlerden Julia Ward Howe, henüz biten iç savaşla ilgili yazdığı "Dünyanın tüm kadınlarına çağrı" belgesinde, erkeklerin kadınları dünyayı keder ve dehşetle dolduran eylemlerinin tarafı haline getiremeyeceklerini ilan ediyor ve kadınları barış için bir genel kadın kongresi toplamaya çağırıyordu.
Kadınların Barış Partisi
İşte bu çağrıyı Jane Addams hayata geçirecekti. 10 Ocak 1915'te Washington'da kurduğu Kadınların Barış Partisi'nin üç binden fazla kadının katıldığı mitinginde kadınların herhangi bir konuda erkeklerden "daha iyi" olmadıklarını, ama "hayata değer verdikleri" için sorunları çözmek adına erkeklerden çok daha az savaşma isteği gösterdiklerini anlattı.
Bu güçlü mitingle birlikte kadınlar sahiden güçlü bir savaş karşıtı platform oluşturmuştu. Onlar, kendi ülkelerinde militarizme karşıydılar, silahların sınırlanmasını, savaşın yerine "savaş için kanunlar" konmasını ve gençliğin barış prensipleriyle eğitilmesini talep ediyorlardı.
Ve jane, işte bin 500 kadının katıldığı Barış ve Özgürlük için Uluslararası Kadın Derneği'nin kuruluşu için Hollanda'da yapılacak toplantıyı yönetmeyi o sırada kabul etti.
Savaşa ve sevdiğine karşı çıkmak
Jane'in "kadınlar sevdiklerine karşı çıkarak çok zor bir işi yaptılar" derken haklıydı, dahası savaşa giren ülkelerden kadınların da toplantıya gelme cesareti göstermesi de ayrı bir önem taşıyordu.
Artık Addams ve arkadaşları için "barış turnesi" başlamıştı. İngiltere, Almanya, Avusturya, Macaristan, İtalya, Fransa ve Belçika'da onları devlet başkanları karşıladı ama yüzlerce insanla, asker ve siville de konuştular, tartıştılar elbette.
İkiye bölünmüş bir kafayla siperde
Daha sonra yazdığı "Savaşa Karşı İsyan" kitabında, siperlerdeki İngiliz ve Alman gençlerinin savaşı uluslararası anlaşmazlıkların çözümünde mantıklı bir yöntem gibi görmekte ikna olmadıklarına değinirken, gençlerin görevden kaçma ve savaşa karşı çıkmak gibi bir düşünceleri olmadığını, bunun yerine siperlere ikiye bölünmüş bir kafayla gittiklerini düşündüğünü açıklıyordu.
ABD başkanıyla, dışişleri bakanıyla görüşüyor, ülkesinin savaşa girmemesi için çalışıyordu. Ama, bunu başaramadı, gençler savaşa yollandı..
Savaşın ilk celbi dolayısıyla "ülkeye sorulmadan askere gidecek sıradan insanların fikirleri alınmadan askere çağırma kararının kabul edilmesini" protesto ettikleri için kadın pasifistlerle birlikte Senato Askeri İşler Kurulu'na ifade verdi.
Hull- House: Reform hareketinin merkezi
Addams'ın doğduğu ev olan Hull-House sakinleri, ki aralarında Florence Kelley, Dr. Alice Hamilton, Julia Lathrop, Ellen Gates Starr, Sophonisba Breckinridge ile Grace ve Edith Abbott'un da bulunduğu etkileyici bir grup oluşturmuştu.
Hull-House, kadın ve çocukların korunmasıyla ilgili düzenlemeler, çocuk işçiler yasası, göçmen sorunlarıyla ilgilenen bir reform hareketinin merkezi gibi olmuştu.
Hull- House şimdi Chicago'daki Illinois Üniversitesi'nin sorumluluğunda bir müze olarak uluslar arası düzeyde, çok kültürlülük, eğitimde yenilikler, şehircilik araştırmaları, sosyal hizmetler, sosyal reformlar, insani sorunlara duyarlılık gibi başlıkların sembolü kabul ediliyor.
Jane, Hull-House etkinlileriyle ilgili yazdığı 11 kitap ve çok sayıda makalenin yanı sıra ülke çapında ve uluslararası düzeyde toplantılara katıldı.
Ne kadar çok alan, ne kadar çok örgüt
Pek çok yerel ve ulusal organizasyonda önemli roller üstlenen Addams Chicago Yerleşimciler Federasyonu, Yerleşimciler Ulusal Federasyonu,. Tüketiciler Derneği, Kadın Klüpleri Federasyonu Çalışma Komitesi, Kamp Ateşi Kızları, Ulusal Oyun Bahçeleri, Ulusal Çocuk Emeği, Beyaz olmayan İnsanları Geliştirme ve Amerikan Sivil Haklar dernekleri gibi kuruluşların ya kurucusu,ya başkanı ya da üyesiydi.
Barış ve Özgürlük için Uluslararası Kadın Derneği'nin (WILPF) ilk başkanıydı.
Kehanetini göremedi
Savaş bitince de, onu korkuları bitmedi, mücadelesi de... 1919'da, Zürih'te Uluslararası Kadın Kongresi'nin diğer üyelerine katıldı ve "sadece bir grup savaşçıyı" silahlandırdığı ve "Avrupa'nın kalbindeki yüz milyon insanı yoksulluğa, hastalığa ve çaresizliğe mahkum edecek ve her ulusa yayılmış nefretle sonuçlanacak ekonomik önlemleri" nedeniyle Versailles Antlaşması'nı kınadı.
O haklıydı, 20 yıl sonra dünya bir büyük savaş daha yaşadı. Ama, Jane korkunç kehanetini göremedi, 1935'te kanserden öldü. Aslında, 1926'da geçirdiği kalp krizinden sonra sağlığı bir türlü yoluna girmemişti.
Ölümünden dört yıl önce, 1931'de Nobel Barış ödülünü aldığı gün de hastanedeydi, o yüzden törene katılamadı.
Nobel Kurulu, onun için şu değerlendirmeyi yaptı: "Dünya barışını sağlamak için bize yardım edecek, kadına yakışan en iyi nitelikler Jane Adams'ta toplanmıştır."
Doğal çekiciliği olan bir kadındı, felsefi olarak tutkulu bir feministti. Onu kimse, hiçbir çevre görmezden gelemedi. Hakkında 20'den fazla da kitap yazıldı.
Jane'in ölümünün üzerinden tam 68 yıl geçti, dünya da hala savaşlar sürüyor, yenilerine hazırlanıyorlarsa da Jane Addams'lar da çoğalıyor. (NM)
* Bu yazı için Silahsız Askerler - Amerikan Tarihinde Pasifizm (Mark Lieberman, çeviren: Yeşim Yetiş, Çitlembik yayınları, Aralık 2002) kitabından ve Jane Addams ile ilgili web sitelerinden yararlanıldı.