Ölüm Haberi Nasıl Verilir? Yas Süreci Nasıl Hafifletilir?

Geçtiğimiz hafta Hatay’da bir polis memurunun ölümünün, ailesine kameralar eşiliğinde haber verilmesi ve Karaman Devlet Hastanesi’nde ağır yaralı bir kız çocuğunun ailesine, yine kameralar önünde, sert bir uslüple “Kurtaramayacağız. Burada geldiğinde de ölüydü” denilmesi kamuoyunda ciddi tepkiye yol açtı. İki gün once de Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın eşi Emine Erdoğan, PKK saldırılarında öldürülen güvenlik güçlerinin aileleriyle bayramlaşırken, “Bir adanış ve teslimiyet bayramı olan Kurban Bayramını sizler çoktan idrak ettiniz” demesi tepkiyle karşılandı.

Peki hayatını kaybeden birinin yakınlarıyla nasıl konuşulmalı? Ölüm haberi nasıl verilmeli? Yukarıdaki örneklerdeki gibi olduğunda yas sürecindeki kişi nasıl etkilenir?

Ruh sağlığı uzmanı Prof. Dr. Şahika Yüksel, bu soruları bianet için cevapladı.

“Kişi istediği gibi çığlık atabilmeli, soru sorabilmeli”

“Bu kişiler nasıl haberdar edilir, tıp ahlakı açısından biz sağlıkçıları ilgilendiren ve üzerinde düşünülmüş, çalışılmış bir konudur” diyen Yüksel, ölenlerin yakınlarının daha fazla zarar görmemesi için ölüm haberi verilirken neyin yapılacağı ve neyin yapılmayacağına çok dikkat edilmesi gerektiğini belirtiyor.

“Aslında yerli olmayan dizilerde gördüğümüz gibi  mahrem bir alan hazırlanması gerekir. Kişi, bu süreçte istediği gibi çığlık atabilmeli, soru sorabilmelidir. Sorular saçma olabilir. Açıklama yapıldığı halde tekrar tekrar inanamayıp, anlamayıp sorabilmelidir. Sabır ve şevkatle dinlemek ahlaki, etik, insani olarak gereklidir.

“Bu devrede ‘Daha beteri olabilirdi’ veya ‘Ben sizden çok üzüldüm’ gibi açıklamalar yapmak uygun değildir. Ölüm veya kaybın herkes için makbul bir modeli yoktur. Kayıptan uzun bir zaman sonra kişiler kendileri farklı yöntemler geliştirek kayıpla başa çıkmalarını hafifletmenin yolunu bulabilirler. Ama bu bir süreç işidir.”

Dikkat edilmesi gerekenler

Ölüm haberinn alındığı anın “inanmanın güç olduğu bir şok evresi” olduğunu belirten Yüksel, bu süreçte yaşananların yas sürecinin uzamasına ve çözülmesinin zorlaşmasına neden olabileceğinin altını çiziyor.

Kişinin kırılganlığını ve uzamış yas olasılığını azaltmak için birkaç noktaya dikkat çekiyor:

• Bilgilendirmek: Yalan söylenmeyecek. Ancak vahşet içeren ölümlerde olayı detaylı olarak aktarmak uygun değildir.

• Korumak: Rahat bir yer, kişinin bağırabileceği, ağlayabileceği “şok devresinde” tepkilerini ifade edebileceği özel bir alan yaratmak gerekir. Kişi soru soracaktır, bilgi isteyecektir. O şaşkınlık içinde olanları anlaması kavraması zordur

• İhtiyaçlarını karşılamak: Su, hasta ise ilacı, oturabileceği bir yeri hazır etmek.

• İlişki kurmak: Yanında güvenebileceği yardımcı olacak birilerinin olmas gerekir. Acil yapılacaklar, kendi kültürüne ve inançlarına uygun olur. Tek bir rituel yoktur.

• Anlayışlı olmak/ Odaklanma: Yakınların önemsedikleri şeylerin neler olduğunu bilmek gerek.  Ölüm ardından toprağa verilme süreci dini, kültürel ritüelleri vardır. Herkes aynı inancı paylaşmadığında, bundan haberdar olup onların inançlarına saygılı olmak gerekir. Ölen ve yakınları arasında özel bir veda töreni yapılmaktadır. Bunu bürokasi veya başka kurallar belirlememelidir.

“Örneğin, kadın cinayetlerinden sonra cenazeyi kadınların taşıması veya tabutun o kişinin ait olduğu grubun renklerinden örtülerle örtülmesi, çiçeklerin renkleri, veya bağış yapılan kuruluşun seçimi kişinin inanç ve ideolojisine ve onu paylaşan yakınlarınca belirlenmelidir.

"İlk haftalarda çok kere ölen kişiyle ilgili anılar aktarılır. Bunların anlatılmasına fırsat vermek  ve o giden ve kalan kişi arasındaki ilişkinin hassasiyetine anlamaya çalışmak gerekir.”

• İhtiyaçların sağlanması:  Büyük bir felaketin kaybın ardından kendimizi ihmal ederiz, bakmak istemeyiz. O devrede yeterli sıvı alınması, biraz da olsa yemek yenmesi, uyku- dinlenme ortamının yaratılmasında diğer yakınlar destek olur.

• Kültürel kişisel farklar: Bazı aileler dua ile ilgili ritüeller uygulamaktan rahatlık duyar. Bazı kişiler ise ölenin sevdiği müziği çalmak isteyebilir. Kimisi içki, kimisi çay - kahve ikram edebilir.

“Tıp eğitiminde ölüm haberi verme üzerine zorunlu bir ders yok”

Peki ölüm haberi verilirken, yakınlarının daha çok zarar görmesini engellemek için belirlenmiş prosedürler mevcut mu? Ölüm haberini kim vermeil?

Yüksel şöyle cevaplıyor:

“Ölümlerin önemli bir bölümü hastanede gerçekleşiyor. Her ölümden sonra doktorların muayene edip, durum tespiti yapması gerekiyor. Ama tıp eğitiminde ağırlık hastayı sağlığına kavuşturma ve  yaşatma, yani tedavi ağırlıklıdır.  Ölüm ve ölüm haberi verme üzerine zorunlu bir ders veya program yok.

“Ben bu konuya meslek hayatımının 20 yılına doğru önem verip üzerine düşünür oldum.  Ruh sağlığı, psikiyatri alanında çalışanlar ve tıp etiği hocaları bu konuyu gündeme alıyor. Bu derste öğrencilerle rol yapma şeklinde uygulamalar yaparken kendi duygularımızı, düşüncemizi tanıma imkanı doğuyordu. Ama tüm fakültelerde konunun müfredatta yer aldığından emin değilim.”

“Ölüm haberi veren kişi sağduyulu olmalı, empati kurmalı”

Yüksel, ölüm haberi vermenin kişide öfkelendiren bir çaresizlik hissi yarattığının ve bu konunun bir dersi ya da yönetmeliği olmasa bile, kişinin sağduyulu ve empatik davranması gerektiğini vurguluyor:

“Ben 20’li yaşlarımda nöbetteyken. kendi yaşımda bir gencin öldüğü bilgisini ailesine verirken çok utandığımı hatırlıyorum. Yüzlerine bakmakta zorlanmıştım.  Benim hatam yoktu. Beyin kanaması geçirmişti, beklenen bir durumdu. Ama ne diyeceğim, nasıl ifade edeceğim konusunda deneyimim yoktu.  Ölüm karşısında kendimizi çaresiz ve güçsüz hissediyoruz. Bu güçsüzlük bizi öfkelendirebilir.

“Hastanelerde hep yer sıkıntısı var. Yakınlarla konuşlacak bir oda, masada bir bardak su olmalı, bu haber ayaküstü söylenemez. Büyük, geri dönüşü olmayan, zor bir konu aktarılıyor. Odanın mahremiyeti olmalı, o sırada telefon çalmamalı, giren çıkan olmamalı. Ayrıca, haberi yetkili kişiler vermeli. O sırada konuştukları, kaybı olan kişilerin yüzüne bakabilmeli, elini tutabilmeli. Doktor, hasta yakını ilişkisinde el sıkışmak dışında fiziksel yakınlık kural olarak yoktur. Tek istisna kötü bir haberi verirken daha uzun el  tutulabilir, omuzuna dokunulabilir.

“Dersi, yönetmeliği, yönergesi olmasa da, yetişmiş ‘olgun’ insanların kötü bir haberi verme konusunda bir sağduyusu olur.  Empati kurabilir. Vakit verebilir. Bir gösteri alanı olmadığını bilmelidir.” (ÇT)