30 İlde 2009’dan 2014’e Seçim Görünümü

Bu yazı dizisinde; 30 ilin ilçeler ayrımında genel ve yerel seçim sonuçlarına yansıyan seçmen eğilim benzeşme ve farklılaşmaları incelenecek, 2014 yerel yönetim seçimlerine giderken her il ve (eski ya da yeni sınırlarıyla) ilçenin nasıl bir oy dağılımıyla seçime gireceği, ilçe oluşturmada coğrafi seçim hilesinin yapılıp/yapılmadığı, seçimde aday etkisinin önem ve ağırlığı konularında bilgi ve bulgulara yer verilecek.

2009-2014 Belediye Başkanlığı Seçimleri Neden Karşılaştırılamaz?

30 Mart 2014 Pazar günü Türkiye’nin 81 ilinde yerel yönetim seçimleri yapılacak. Ama 30 ilde yapılacak seçimler diğer 51 ilde yapılacak seçimlerden farklı. Bu fark da nüfusu 750 bini aşan 30 ilin yeni bir yapıyla Büyükşehir ilan edilmesinden kaynaklandı. Durum öyle olunca, yeni bir statüyle Büyükşehir ilan edilen 30 ildeki Belediye Başkanlığı seçimlerinin bir önceki seçimle karşılaştırılabilirliği de ortadan kalktı.

Şimdi A ya da B kentinde ‘2009’da şu kazanmıştı, 2014’de bu kazandı’ cümlesi boşa düştü, yani bütün anlamını yitirdi. Çünkü artık seçimlerden birisi elma, diğeri de armut oldu. Her ikisi de seçim olsa da.

Sıra, geçmişle karşılaştırma yapabilmek için üretilecek yeni cümlede. O cümle; ‘bu (il, ilçe) kentin 2009 ve 2011 seçimlerindeki birinci partisi hangi parti ya da partiler oldu?’ şeklinde kurgulanabilir. Ama her yerleşim yeri ayrımında o cümleyi üretebilmek için önce yeni sınırları tanımlamak, sonra da o sınırlara göre partili / partisiz adayların aldıkları oyların dökümlerini çıkarmak şart. Daha sonra da, sonuçları karşılaştırmalı olarak irdeleyip kırı ve kentiyle birlikte o yerleşim biriminde önce ve sonra kazananları sergilemeye geliyor sıra.

2014’ün Büyükşehirleri

12 Kasım 2012’de Meclisten geçip 6 Aralık 2012’de Resmi Gazete’de yayınlanan ve 30 Mart 2014 yerel yönetim seçimleriyle yürürlüğe girecek 6360 sayılı Büyükşehirler Yasası, nüfusu 750 bin ve üzeri olan illere Büyükşehir statüsü kazandırıyor. 2014 yerel yönetim seçimleri, 30 ilde Büyükşehir statüsüyle yapılacak ve bu statüye göre Büyükşehir sınırı, dünden farklı olarak illerin mülki sınırlarıyla aynılaştırılmış olacak. Dolayısıyla Büyükşehir belediye başkanlığı seçimleri kır / kent ayrımı olmadan bu kapsamdaki ilerin tamamında yapılacak.

2009 Yerel Yönetim seçimlerinde 16 il merkezi Büyükşehir kapsamında değerlendirildi. Bu illerde, il mülki sınırlarıyla Büyükşehir Belediyesi sınırları birbirinden farklı tanımlanıyor ve ölçüt olarak da Büyükşehir belediyesine on kilometre uzaklıktaki alan içerisinde kalan mevcut  nüfus baz alınarak il merkezinin Büyükşehir olup/olmadığına karar veriliyordu. 2009 Yerel Yönetim seçimlerinde yürürlüğe giren ve dolayısıyla yeni Büyükşehir tanımını uygulamaya sokan 10.07.2004 tarih ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun 3’üncü maddesi “a” fıkrasına göre;

Büyükşehir Belediyesi: En az üç ilçe veya ilk kademe belediyesini kapsayan, bu belediyeler arasında koordinasyonu sağlayan; kanunlarla verilen görev ve  sorumlulukları yerine getiren, yetkileri kullanan; idarî ve malî özerkliğe sahip ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişisi

olarak ele alınıyor. Bu yeni çerçeveyle nerelerin Büyükşehir olabileceği ise, aynı kanunun 4’üncü maddesinde belirtilmiş. Tanım şöyle;

Belediye sınırları içindeki ve bu sınırlara en fazla 10.000 metre uzaklıktaki yerleşim birimlerinin son nüfus sayımına göre toplam nüfusu 750.000'den fazla olan il  belediyeleri, fizikî yerleşim durumları ve ekonomik gelişmişlik düzeyleri de dikkate alınarak, kanunla Büyükşehir belediyesine dönüştürülebilir.

Bu kanunun geçici ikinci maddesinin ilk fıkrasına göre Büyükşehir belediyelerinin sınırları ise;

İstanbul ve Kocaeli ilinde, il mülkî sınırıdır. Diğer Büyükşehir belediyelerinde, mevcut valilik binası merkez kabul edilmek ve il mülkî sınırları içinde kalmak şartıyla, nüfusu birmilyona kadar olan Büyükşehirlerde yarıçapı yirmi kilometre, nüfusu birmilyondan ikimilyona kadar olan Büyükşehirlerde yarıçapı otuz kilometre, nüfusu ikimilyondan fazla olan Büyükşehirlerde yarıçapı elli kilometre olan dairenin sınırı Büyükşehir belediyesinin sınırını oluşturur

şeklinde tanımlanıyor.

2009 yılında kullanılan “toplam nüfusu 750.000’den fazla olan il belediyeleri” tanımı 6360 sayılı yasayla değiştirilerek “nüfusu 750 bin ve üzeri olan iller” şekline sokulunca Büyükşehir statüsü kazanan belediye sayısı da 30’a yükseldi. Ayrıca bu illerde belediye sınırlarının genişletilerek il ve ilçe mülki sınırlarıyla eşitlenmesi ortaya yepyeni bir kamu tüzel kişiliği de çıkarmış oldu. Bu durumda da, yerel yönetim seçimlerinde Belediye Başkanlığı seçimlerinin kapsam ve çerçevesi değiştiği için 2009–2014 yerel yönetim seçimlerinin karşılaştırılabilirliği de büyük oranda ortadan kalktı. Çünkü Büyükşehir ve Büyükşehir İlçe Belediyeleri için il – ilçe sınırlarının değişmesinin ötesinde, kırsal kesimlerin de belediye seçimi kapsamına alınması sonucunda 2014 seçimlerinde oy kullanacak seçmen sayıları 2009 seçimlerine göre çok büyük oranda arttı. Ayrıca bu büyük seçmen artışına bir de kır ve kent seçmenlerinin siyasal eğilim farklılıkları da düşünüldüğünde, 2009 / 2014 belediye başkanlığı seçimlerinin  karşılaştırılabilirliği de tamamen ortadan kalkmış oldu.

2014 Büyükşehirlerinin Seçmenleri ve Nüfusu

Türkiye’de en son yapılan genel seçim 12 Haziran 2011 Genel Milletvekili seçimleriydi. Bu seçimlerin seçmen kütüklerine göre kayıtlı toplam seçmen sayısı elli milyon yüz doksan bin kadardı. Bu seçmenlerin kabaca otuz sekiz buçuk milyonu 30 Büyükşehir’de yaşıyor.

2011 genel milletvekili seçimleri seçmen istatistiklerinden yararlanarak Belediye Başkanlığı seçimlerinde 5216 sayılı yasanın yerine 6360 sayılı yasanın geçmesiyle oy kullanacak seçmen sayılarındaki değişime bakılırsa, karşımıza aşağıdaki tablo çıkıyor. Aşağıdaki tablo, sadece yasa değişikliğiyle gündeme gelen seçmen artışlarını gösteriyor.

2009’da da Büyükşehir olan 16 belediyede seçmen artış oranı yüzde 22. Yani seçim eski yasayla yapıldığında 100 kişi oy kullanacaksa, yeni yasayla yapıldığında oy kullanacak seçmen sayısı 122’ye çıkıyor. Büyükşehir ilçeleri açısından bu artış oranı yüzde 12.

14 yeni Büyükşehir söz konusu olduğunda yasayla gelen seçmen artış oranı yüzde 277, yeni Büyükşehir ilçeleri söz konusu olduğunda da yüzde 70 olarak karşımıza çıkıyor.

Türkiye’de en son yapılan 2011 Genel Milletvekili seçimlerine göre kayıtlı toplam seçmen sayısı elli milyonu aşarken, 31 Aralık 2011 tarihi itibariyle nüfusa kayıtlı toplam kişi sayısı yaklaşık yetmiş beş milyondu. Dolayısıyla Türkiye’de nüfusa kayıtlı her yüz kişiden (67,2) altmış yedi virgül ikisi kütüğüne kayıtlı seçmen niteliği taşıyor. Bu dağılım da, 2014 yerel yönetim seçimlerinde nüfusun yüzde 76,6’sının, seçmenlerin 76,8’inin Büyükşehirlerde yaşayıp, seçimlerde de Büyükşehir belediye başkanlığı için oy kullanma hakkına sahip olacağına ilişkin kaba bir bilgi veriyor bize.

2014 yerel yönetim Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimleri Türkiye’nin dörtte üçünün yaşadığı alanlarda, kırı ve kentiyle seçmenlerin yerel yöneticilerini seçtikleri bir seçim olacak. Dolayısıyla bu seçimde her il ve her ilçe için birer belediye başkanı seçilirken bu başkanların yönetim alanlarının il ve ilçelerin mülki sınırları olması nedeniyle bir ilk de gündeme gelmiş olacak. O nedenle de seçmen yönelişleri açısından bu seçimlerin önemi daha da artmış oluyor.

2009–2011 Seçim Sonuçlarıyla 2014’ü Karşılaştırılabilir Kılmak

Eğer 2014 yerel yönetim seçimleri idari bölümlemesine göre önceki seçim sonuçları ele alınıp standart bir karşılaştırma bazı oluşturulabilecek şekilde düzenlenebilirse, 2009’dan 2014’e seçmen yönelişleri il / Büyükşehir ve partiler bağlamında, değişim yön ve biçimi açısından analiz edilebilir duruma gelecek. Bunun için 2014 yerel yönetim seçimlerine Büyükşehir olarak katılacak 30 il’e ilişkin bir çok tablonun oluşturulması ve  bu tabloların bir bütün olarak incelenmesi gerekiyor. Bu yaklaşım, verilere dayalı analizlere yönelmek ve geçmiş seçmen eğilimlerini karşılaştırarak, değişim örüntülerini belgeleme anlamına geliyor.

Çalışmayı yürütebilmek ve sonuçlara ulaşabilmek açısından bir çok aşamadan geçmek, yapılan incelemelerin sonuçlarını irdelemek ve yeni bir yapı kurgulamak gerekiyor. İşte o yeni yapıyı kurgulayabilmek için, en azından, aşağıda sergilenen evrelerin aşılması şart.

1. 2009 yerel yönetim Belediye Başkanlığı Seçimleri Büyükşehir ve Büyükşehir İlçeleri için seçim sonuçları,
2. Her il ya da ilçenin 2009 Belediye Başkanlığı seçim sonuçları tablolarının aynı sınırlar içerisinde 2007 ve 2011 seçim sonuçlarıyla karşılaştırılması ve Belediye Başkanının parti etkisiyle mi, yoksa aday etkisiyle mi başkanlığı kazandığı,
3. 2009 Belediye Başkanlığı seçimlerinde bir rekabetin yaşanıp/yaşanmadığı ve (varsa) yaşanan rekabetin düzeyi, rekabetin hangi partiler arasında yaşandığı,
4. 2014 seçimlerinde geçerli olacak yeni Büyükşehir İlçeleri dağılımının eski dağılım ile 2009 seçimi kayıtlı seçmen sayıları açısından karşılaştırılması,
5. 2014 seçimlerinde geçerli olacak yeni Büyükşehir ve Büyükşehir İlçe sınırlarına göre 2007, 2009, 2011 seçimleri birinci partisinin 2009 seçim sonuçlarıyla karşılaştırılması,
6. 2011 seçim sonuçlarından hareketle 2014 seçimlerinde geçerli olacak yeni Büyükşehir ve Büyükşehir ilçeleri için ilk üç parti, partiler arasındaki rekabet düzeyi ve aday / parti etkisi verileriyle seçim yarışının olası rakipleri ya da rakipsizlik durumu,
7. 2011 seçim verilerinden hareketle farklılaşan seçmen tercihlerinin mahalle statülerine göre mekana yansıması ve hangi statü gruplarında hangi partilerin birbirlerine rakip olduğu ya da olmadığının irdelenmesi.

6360 sayılı yasayla ortaya çıkan ve eldeki verilerle yeni idari yapılanmaya göre kurgulanan seçim sonuçlarının, 2014 seçimleri öncesi ortaya koyduğu yapı eski 16 Büyükşehir ve yeni oluşturulan 14 Büyükşehir için ayrı ve ayrıntılı biçimde irdelendiğinde* ortaya, seçimden önce Büyükşehir ve Büyükşehir ilçelerinin gerçek oy dağılım yapılarıyla siyasal yöneliş biçimleri çıkmış oluyor. 

Büyükşehir ve Büyükşehir ilçeleri için sergilenecek bu siyasal yapı, 2014 seçimleri sonrası Belediye Başkanlığı oy dağılımları ile karşılaştırıldığında iktidar ve muhalefet partileri için 2009 ve 2011 seçimleri açısından kazananlar ile kaybedenlerin gerçek mekan ve rakamlara dayalı nihai durumlarını açığa çıkaracak. Bu olgu da, 2014 Cumhurbaşkanlığı seçimiyle, 2015 genel milletvekili seçimlerine ilişkin ortaya çıkabilecek yönsemeleri sergilemeyi, gelişen ve gerileyen güçlerin doğru analizlerinin yapılabilmesini mümkün kılacak. 

Yazı dizisinde 2009’da Büyükşehirleriyle  (Adana / Ankara / Antalya / Bursa / Diyarbakır / Erzurum / Eskişehir / Gaziantep / Mersin / İstanbul / İzmir / Kayseri / Kocaeli / Konya / Sakarya / Samsun), sonradan Büyükşehir statüsüne alınan illerin (Aydın / Balıkesir / Denizli / Hatay / Malatya / Manisa / K.Maraş / Mardin / Muğla / Ordu / Tekirdağ / Trabzon / Ş.Urfa / Van) yapı ve değişim örüntüleri sergilenirken, yeni getirilen düzenlemenin (2011 seçimleri seçmen kayıt ve sonuçları  bazıyla) hangi illerde kimin lehine ya da aleyhine olacağına ilişkin konuya da açıklık kazandıracak. (ST/HK)