Suriyeli Sığınmacılar Misafirliğin Ötesine Geçerken

Suriye'deki kriz, 2011 yılının Mart ayında Arap Baharı et­kisiyle demokratik hak taleplerinin seslendirildiği protestolarla başladı ve geçtiğimiz üç yıl içerisinde tüm ül­keyi kapsayan bir iç savaşa evrildi. Bugün geldiğimiz noktada Suriye'deki çatışmaların beklenmeyen ölçüde büyümesi ve dal­lanıp budaklanarak üç taraflı bir hal almasıyla birlikte 6,5 mil­yon insan Suriye içerisinde başka bir yere göçmek, üç milyon civarı insan da Suriye'yi terk etmek zorunda kaldı.* Bu sayının önemli bir bölümünün istikameti de Suriye'yle 877 km kara sı­nırı bulunan Türkiye Cumhuriyeti oldu. Silahlı çatışmaların yo­ğunlaşmasıyla birlikte 29 Nisan 2011'de ilk mülteci kafilesinin Türkiye'ye giriş yapmasından bu yana da hükümet sınırlarda açık kapı politikası uygulayarak Suriye'den gelen bütün mülte­cileri kabul etti. Bu durumun bir devlet politikası olmasının ya­nında uluslararası hukukta artık bir teamül olarak kabul edi­len non-refoulement ilkesinin, yani herhangi bir mülteciyi/sı­ğınmacıyı zulme uğrayacağı yere geri göndermemeyi gerekti­ren ilkenin gereği olduğu, dolayısıyla mültecilerin ülkeye kabu­lünün hukuken de doğru olan politika olduğu söylenebilir.

Fakat söz konusu kaos ortamı tahminlerin çok ötesinde bir mülteci akınına sebep oldu. 2012 yılında Türkiye'nin kabul edebileceği sı­ğınmacı sayısındaki psikolojik sınır 100 bin kişi olarak açıklanmıştı. Bugün ise Türkiye'de 1,5 milyon civarı Suriyeli sığınmacı bulundu­ğu tahmin ediliyor. Bu rakamın 200 bin kişi­lik bir bölümü kamplarda ikamet etmektey­ken geri kalanı Türkiye'nin çeşitli bölgelerin­de yaşamaktadır. Genel olarak, kamplarda­ki mültecilere koruma ve insani yardım sağ­lanma noktasında övgüye değer bir iş oldu­ğuna dair bir fikir birliği var, 2011 yılından bu yana Türkiye'nin Suriyeli sığınmacılar için iki milyar dolar yardım yapması[1] da bu durumu göstermektedir; ancak kamp dışındaki mülte­cilerin durumu hayli karmaşık bir durum teş­kil etmektedir. Sığınmacıların çoğu kayıt altı­na alınmamış vaziyette ve sadece İstanbul’da 300 bin kayıt dışı sığınmacının bulunduğu tahmin edilmektedir.[2]

Sığınmacılara ilk zamanlarda sağlanan fi­ili yardımlarda bir sıkıntı göze çarpmadı, fa­kat Türkiye'de mülteci hukukunun altyapısın­da sıkıntılara sebep olabilecek çeşitli eksiklik­lerin mevcut olması ve resmi makamların Su­riyeli sığınmacılara verilecek yasal statü konusunda bir kafa ka­rışıklığı yaşaması göze çarpmaktadır. Suriyeli sığınmacılara ilk zamanlarda, mevzuatta veya uluslararası hukukta bir karşılığı bulunmayan ve tam olarak da ne gibi bir hukuki koruma sağla­dığı bilinmeyen "misafir" statüsü verildi. Bu adlandırmanın se­bebi, önceleri Suriye'deki çatışmanın uzun süre devam etmeye­ceği ve Suriye iktidarının devrileceği, ülkelerini terk etmek zorunda kalan insanların da ülkelerine geri döneceği düşüncesiy­di ve bu sebeple sığınmacıların hukuki durumlarının uzun va­dede ne olacağına dair bir çalışma yapılmamıştı. Ayrıca "mi­safir" tabirinin mülteci kavramına göre toplumda daha olum­lu algı yaratan, daha kibar bir kavram olduğu düşünülmektey­di. Ancak "misafir" ne kadar kulağa hoş gelen bir tabir olsa da hukuki bir kavram değildir, diğer taraftan bu tanımın resmi gö­revliler ve toplum nezdinde sebep olduğu kaçınılmaz algı, ül­kesine sığınan kişiler için her türlü ekonomik faturaya katlan­dığı için kendilerinde mültecilere yönelik uygulamalarda geniş bir inisiyatif alma hakkını görme olmaktadır. Nitekim, bir kamu yetkilisinin "kampların kurulma yerinin sınıra çok yakın yapılmasının güvenlik kriterlerine uygun olmaması, bu husustaki Birleşmiş Mil­letler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) tavsiye kararlarına da aykırı olduğu, sınırdan en az 50 km. içeride yapılması gerektiği" yö­nündeki eleştirilere binaen "O kriterler mül­teciler için, buradaki insanlar ise mülteci de­ğil, misafirler. Dolayısıyla burada mülteciler hakkındaki kriterleri uygulamamız gerekmi­yor" şeklindeki sözleri "misafir" tanımlama­sının uygulayıcılara bahşettiği düşünülen ge­niş inisiyatif alanını işaret etmektedir.[3]

Bu­gün ise başlardaki genel öngörünün aksine Suriye'deki kaos ortamının daha ne kadar de­vam edeceği, hatta Suriye'nin politik sınırları­nın bile ne şekilde olacağı belirsiz, dolayısıy­la ülkesini terk etmek zorunda kalan Suriyelilerin daha uzun bir süre Türkiye'de kalacak­larını tahmin etmek güç değil. Bu bağlamda kamp dışında bir milyondan fazla Suriyelinin yaşadığı ve bu insanların artık toplumsal ha­yatın bir parçası olmaya başladığını göz önü­ne alırsak, misafirlikten öte olacak bir statü ve yol haritasının belirlenerek plan yapılması gi­derek artan bir öneme sahip olmaktadır.

Bu açıdan Suriyelilerin Nisan 2012'de bel­li bir yasal çerçevesi olan ve sığınmacıla­ra hak sağlayan "geçici ko­ruma" altına alınması olum­lu bir adımdır. Geçici koru­ma Yabancılar ve Uluslara­rası Koruma Kanunu'nun 91. maddesine göre "Ülkesinden ayrılmaya zorlanmış, ayrıldı­ğı ülkeye geri dönemeyen, acil ve geçici koruma bul­mak amacıyla kitlesel olarak sınırlarımıza gelen veya sı­nırlarımızı geçen yabancıla­ra" sağlanan korumadır. Ge­çici koruma politikası acil ve sınırlara yönelik toplu nüfus hareketlerinde izlenen bir acil du­rum politikasıdır, daha uzun soluklu bir çözüm bulununcaya ka­dar bir ara çözüm niteliği taşımaktadır.[4] Geçici koruma statü­sü verilen kişilerin her türlü ihtiyaçları, kabul eden devlet tara­fından karşılanmaktadır ve bu statü ile Türkiye'de bulunan Su­riye vatandaşlarının iltica etme veya üçüncü bir ülkeye sığın­ma başvurusunda bulunma hakları da bulunmamaktadır. Uy­gulamada ise mültecilerin konumuyla ilgili hala bürokraside ve özellikle sahadaki kamu çalışanlarında kafa karışıklığı hala de­vam etmektedir. Bu karışıklık hali bazen de sahada ilgili ve so­rumlu kamu personeli tarafından "istediği zaman, istediği şe­kilde" uygulama yapabilme lüksünü doğurması açısından en­dişe vericidir. Ayrıca bugün tüm sığınmacıların ihtiyaçlarının devlet tarafından karşılanabildiğini söylemek mümkün değil­dir. Dolayısıyla hükümetin üçüncü bir ülkeye sığınma hakları ve realitede böyle bir şansları da pek bulunmayan sığınmacı­ların uzun vadede Türkiye'de ve kamp dışında yaşayacakları­nı göz önüne alarak plan yapması gerekir.

Geçici koruma, adı üzerinde geçici bir çözümdür ve bu sürecin sonunda Suriyeli­lere iltica hakkı tanınması ve şartlarının bu hakkın gereğine uy­gun hale getirilerek toplum hayatına kazandırılması ülke için önemli bir husustur.

Türk Hukukundaki iltica hükümleri de mülteci hukukunun esaslarının aksine coğrafi farklılık esas alınarak düzenlenmiştir. Buna göre Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu uyarınca "mülteci" sıfatı ancak Avrupa ülkelerinden gelen kişilere tanın­maktadır. Avrupa ülkeleri dışından gelen kişiler ise Türkiye'de ancak "şartlı mülteci" olarak adlandırılıp üçüncü bir ülkeye yerleştirilinceye kadar Türkiye'de kalmalarına müsaade edilmekte ve "geçici sığınma" koruması sağlanmaktadır.[5] Mevzuatta böy­le bir ayrımın, Türkiye'nin Avrupa'ya yönelik göçmen kaçakçı­lığında ana geçiş yollarından biri olduğu gerçeği düşünüle­rek yapıldığı söylenebilir, fakat Türkiye'nin mülteciler konusun­daki ekseninin Avrupa'ya yasadışı girmek isteyen üçüncü ülke vatandaşları sorunundan Suriyeli mülteciler eksenine oturdu­ğu çok açıktır. Dolayısıyla düzenlemelerin ilk olarak bu husus dikkate alınarak yapılması daha önemlidir.

Suriyeli mültecile­rin "şartlı mülteci" olarak kabul edilmesi iş hayatında ve eko­nomik yaşamda da önlerine önemli sorunlar koymaktadır. Özel­likle iş piyasasına erişim sorunludur. Avrupa'dan gelenler mül­teci statüsüne sahip oldukları için ikamet izniyle birlikte doğ­rudan çalışma iznine de sahip olabilmektedir; ancak asıl büyük grup olan şartlı mültecilere böyle bir imkan tanınmamaktadır. Mevcut istihdam yasaları ise Suriyeli mültecilerin çalışma izni alabilmesini ve kayıtlı/resmî ekonomide iş aramasını son dere­ce güçleştiren bir yapıya sahiptir. Çalışabilmek için bir yaban­cının geçerli bir pasaport taşıması, oturma izni alması ve de işverenin, yabancı kişi için ayırdığı iş pozisyonunu dol­duracak bir Türk vatanda­şının bulunamadığını bel­gelemesi gerekiyor.

Vatan­daş olmayan kişilerin yasal olarak çalışmasının engel­lenmesi ise, yetişkin ve ço­cuk işçiler için inşaat, tekstil, ağır sanayi ve de tarım gibi sektörlerde bir yeraltı eko­nomisi oluşmasına neden ol­maktadır. Mevsimlik işçi ola­rak çalışmak üzere güney sı­nırındaki illerinden Karadeniz Bölgesine giden Suriyeliler bu­lunduğuna dair haberler var. Bu durum, ücretlerin aşağı çekil­mesine yol açmaktadır. Kilis'te yevmiyelerin 60 TL düzeyinden 20 TL'ye kadar gerilediği tahmin edilmektedir.[6] Suriyeliler ço­ğunlukla Türk işçilerden çok daha az ücretlere çalışmak zorun­da kalmaktadırlar.

Düşük ücrete razı olan ve normalden daha uzun saatler çalışan Suriyeliler, yerel halkta rahatsızlık yarat­malarına karşın, çok daha yüksek oranlarda sömürüye maruz kalıyorlar. Bu sömürünün sadece sığınmacılar özelinde değil toplumun genelinde sebep olabileceği zararlar düşünüldüğün­de hükümetin bu konuda adım atması gerekliliği daha net an­laşılmaktadır.

Suriyeli mültecilerin ikamet, çalışma, insani yardım ve daha birçok konuda yaşadıkları giderek artan problemler, ön­lem alınmazsa toplum içerisinde kronik bir soruna dönüşebilir. Türkiye'de bulunan en az 1,5 milyon Suriyelinin ülkelerine geri dönme ihtimali giderek zayıflamaktadır. Alınacak önlemlerin artık insani yardım ve zor durumda kalan komşuya misafirper­verlik gösterme saikinin ötesine geçerek bu insanların ülkeye entegrasyonunu sağlamaya yönelik uzun vadeli eylem planları haline gelmesi gerekir. Önce Türkiye'nin içinde bulunduğu yeni şartlar dikkate alınarak ve Uluslararası Mülteci Hukukuyla pa­ralel şekilde hazırlanacak bir "Mülteci Kanunu"yla işe başlana­bilir.

Uzun vadede karar vericilerin önünde Suriyeli mülteciler konusunda yol haritasının oluşturulması, buna uygun yasal ze­minin hazırlanması, milli kaynaklar ve uluslararası toplumdan yeterli bütçenin ayrılması meseleleri durmaktadır. Artık daha fazla vakit kaybetmeden harekete geçilmelidir, çünkü Suriyeli mültecilerin durumu giderek kötüleşmekte ve de toplum içeri­sinde mültecilere karşı negatif bir algı oluşmaya başlamaktadır. Kısacası zaman aleyhe işlemektedir.

Planlı hareket etme ve ka­rarlılık mültecilerin yardıma muhtaç kalmadıkları bir hayat kur­malarını ve ülkeye de katkı sunmalarını sağlayabilir. Aksi takdir­de Türkiye sınırları içerisinde, milyonu aşkın insandan oluşan Suriyeli bir kayıp neslin ortaya çıkması işten bile olmayacaktır. (ÖEB/AS)

* Basın Bildirisi, 29 Ağustos 2014, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK)

Stj. Av. Ömer Erkut Bulut’un yazısı ilk olarak Güncel Hukuk dergisinin Kasım sayısında yayınlandı.